TOPLUMCU TIP / SINIFIN SAĞLIĞI: TEMEL EKOLOJİ EĞİTİMİ

Ernst Haeckel (1834 – 1919) tarafından eski Yunanca “oikos” (ev, yurt, yakın çevre) ve “logos” (bilgi, bilim) sözcükleri bir araya getirilerek türetilen ekoloji, canlıların kendi aralarında ve içinde yaşadıkları doğa ile “ilişkilerini” araştıran bir bilim. Burada kilit sözcük “ilişki” sözcüğü ve ekolojinin “ilişkilere” odaklanması onu biyolojiden ayıran en önemli özelliği.

Kuşkusuz hayatın her alanına olduğu gibi ekolojiye de çeşitli yaklaşımlar bulunuyor. Bunlar arasında “radikal çevrecilik”, “ortodoks çevrecilik”, “çevre merkezcilik”, “derin ekoloji”, “spiritüel ekoloji”, “sosyal ekoloji”, "büyümeme - küçülme", "ekofeminizm", "ekomodernizm - akselerasyonizm" veya “ekososyalizm” ilk akla gelenler. Bu akımlar ekolojik sorunlara koydukları teşhis ve önerdikleri tedaviler ile birbirlerinden ayrılıyorlar.

Ekolojiye farklı yaklaşımların ardında farklı ideolojiler, farklı dünya görüşleri vardır. Bunu güncel bir örnekte açık biçimde görmek mümkün:

T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı'na bağlı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü illere 20 Mayıs 2024 tarihinde "Türkiye Çevre Haftasına İlişkin Usul ve Esaslar" başlıklı bir yazı gönderdi.

Yazıda 5 Haziran Dünya Çevre gününün de içinde yer aldığı Türkiye Çevre Haftası etkinliklerinin amacı "iklim değişikliği, çölleşme ve kuraklık gibi önemli çevresel konuları ele alırken, aynı zamanda sıfır atık felsefesini benimseyerek çevre bilincini arttırmak ve toplumu çevresel sorumluluk almaya teşvik ederek doğal kaynakları koruma, iklim değişikliğine uyum, çevre kirliliğini azaltma ve sürdürülebilir yaşamı teşvik etme hedeflerine ulaşma" olarak ifade edilmiş.

Bu ifadeden Bakanlığın sorunu "insanların çevre konusunda bilinçsiz olması" ve "çevresel sorumluluk almamaları" olarak tanımladığını, çözümde de "doğal kaynakları koruma", "iklim değişikliğine uyum" ve "çevre kirliliğini azaltma" gibi tedbirleri "toplumun" üzerine yıktığını görüyoruz.

Yani insanlar çevre konusunda bilinçlenip, sorumluluk alarak üzerlerine düşeni yerine getirince sorunlar çözülecektir.

Bu apaçık "mağduru suçlayarak", ekolojik sorunların gerçek faillerini gizlemeye çalışan, sorunların çözümünü bireysel çabalarda arayan sermaye ideolojisinin yazıya dökülmüş halidir.

Biz Temel Ekoloji Eğitimi programımızda ekolojiye diyalektik ve tarihsel maddeci bir yaklaşımı benimseyen Marksistlerin görüşlerini ele almaya çalışacağız.

Ekolojiye Marksist yaklaşım ekolojik sorunların “kaynağını” sermayenin yalnızca emeği değil, aynı zamanda doğayı da sömürmesinde arar ve ekolojik sorunların “çözümünde” tüketimden çok üretime ve özellikle "üretim ilişkilerine" odaklanır.

Her canlı yaşamını sürdürebilmek için doğa (çevre) ile sürekli bir madde ve enerji alış – verişi içindedir. Marksizm doğanın bir parçası olan insanın doğa ile “emek süreci” aracılığıyla kurduğu ilişkisini bir “metabolizma” veya “alış – veriş” ilişkisi olarak görür.

Tarih boyunca göreli istikrarlı bir şekilde ve sorunsuzca akan bu süreç, kapitalist üretim tarzının insanları büyük kentlerde toplayarak doğadan (topraktan) kopartmasıyla sekteye uğramıştır. İnsan ile doğa arasındaki metabolik ilişki doğa aleyhine bozulmuş, insan doğaya yabancılaşmıştır (“metabolik yarılma”).

Bu çerçevede Temel Ekoloji eğitimi ekolojiyi, “emek süreci”, “kapitalist üretim”, “teknolojik belirlenimcilik”, “toplumsal metabolizma”, “metabolik yarılma” ve “emperyalizm” gibi kavramlar üzerinden tartışacak ve bu alanda ülkemizdeki ve dünyadaki güncel tartışmalar değerlendirilmeye çalışılacaktır.

AMAÇ

Dünya 1970’li yıllardan beri “ekolojik krizi” tartışıyor. Bilim insanları on yıllardır dünyanın dikkatini giderek geri dönülmez bir noktaya varan ekolojik tehlikelere çekmeye çalışıyor. Son yıllarda bilim insanlarının 1970’li ve 1980’li yıllarda yaptıkları öngörülerinin doğrulandığının ve dünyanın hızla bir ekolojik çöküşe ilerlediğinin görülmeye başlamasıyla tartışmalar yoğunlaştı ve ülkemize de erişti.

Bu süreçte başlangıçta bir ekolojik krizin var olup - olmadığı tartışılırken, artık günümüzde bu konu aşılarak hemen herkesin var olduğunu kabul ettiği bir krizin nasıl aşılabileceği tartışılıyor. Bu tartışmalarda kabaca iki eğilim öne çıkıyor: Birincisi sorunun mevcut üretim ilişkileri içinde kısmi reformlarla çözülebileceğini, ikincisi mevcut üretim ilişkileri radikal biçimde değiştirilmeksizin çözüm için ciddi adımlar atılamayacağını savunuyor.

Ancak ekolojik krizin nasıl aşılabileceği konusunda kimsenin elinde hazır bir reçete yok ve 1970’lerden beri ulusal ve uluslararası düzeylerde alınan bütün tedbirlerin başarısızlığa uğramış olması ve bugün ekolojik krizin bu tedbirlerin alınması öncesindeki durumundan daha da kötüleşmesi moralleri bozuyor.

Bu nedenle Eğitim Programı ekolojik krize somut çözümler önermekten çok, bir adım geri atarak, katılımcıların yukarıda belirtilen konularda bir kez daha düşünmeleri sağlamayı amaçlıyor.

YÖNTEM

Haftada bir gün, iki saatlik oturumlar şeklinde, sekiz haftalık bir süreye yayılan eğitim programında katılımcıların “aktif katılımı” sağlanmaya çalışılacak. Bu amaçla ilk oturumda konular katılımcılar arasında paylaştırılacak ve birer saatlik seminer sunumu hazırlamaları istenecek.

Seminer hazırlığı için gerekli materyal katılımcılara bir hafta öncesinden sağlanacak, ancak kuşkusuz katılımcılar Eğitim Programı’nda konu için belirlenen “amaç” ve “öğrenim hedeflerine” sadık kalmak şartıyla kendi bulacakları kaynaklardan da yararlanabilirler ve bu eğitimi daha zenginleştirir.

Her oturumda seminerden sonraki bir saat tartışmaya ayrılacak. Bu bölümde kuramsal olarak tartışılan konu, güncel ekolojik sorunlarla, örneğin iklim krizi, altın işletmeleri, termik santraller veya biyolojik çeşitliliğin yitirilmesi gibi gündelik mücadelede öne çıkan başlıklarla ilişkilendirilerek tartışılacak.

EĞİTİM PROGRAMI

5 Haziran 2024:

Tanışma

Program amaç ve hedefleri

Seminer konularının dağıtımı

Temel ekoloji

12 Haziran 2024 Konu 1: Doğa, Emek ve Üretim

Amaç: Üretim sürecinde doğa ile emeğin karşılıklı ilişkilerini kavramak

Hedefler: Katılımcılar oturum sonunda

1. Maddi zenginliğin üretiminde, emek süreci ile doğa arasındaki ilişkiyi tanımlayabilecek,

2. Toplumsal üretim ilişkilerinin üretimin doğal gereklilik ve sınırlarını nasıl şekillendirdiğini açıklayıp, örnekler verebilecek,

3. Doğayı ve emeği sömürmeyen bir insani üretimin koşullarını sıralayabilecek,

4. Kapitalist üretim tarzının, köleci ve feodal üretim tarzlarından farklı olarak belli özel ekosistemlere ve yerel doğal koşullara çok bağımlı olmamasının doğa açısından sonuçlarını tartışabileceklerdir.

Sorular

1. “Maddi zenginliğin babası emek, anası yeryüzüdür” ifadesinden ne anlıyorsunuz?

2. Bireylerin ne oldukları, üretimlerinin maddi koşullarına bağlıdır ifadesinden ne anlıyorsunuz?

Önerilen Okumalar:

Friedrich Engels - DD - Maymundan İnsana Geçişte Emeğin Rolü - S: 181 - 197

Paul Burkett – MD – Doğa, Emek ve Üretim – S: 37 - 45

Paul Burkett – MD – Doğa, Emek ve Kapitalist Üretim – S: 75 – 90

K. Marx, F. Engels – Gotha ve Erfurt Programlarının Eleştirisi – S: 23 – 26

K. Marx – Grundrisse Cilt 1 – S: 363

K. Marx – Felsefenin Sefaleti – S: 109

26 Haziran 2024 Konu 2: Kapitalizm, Bilim ve Doğa

Amaç: Kapitalizmin emeğe ve doğaya boyun eğdirebilmek için bilimi ve teknolojiyi nasıl kendi gereksinimleri doğrultusunda örgütlediğini öğrenmek

Hedefler: Katılımcılar oturum sonunda

1. Kapitalist üretim tarzının bilimi nasıl servet üretme aracı haline getirdiğini açıklayabilecek,

2. Emeğin ve doğanın sermayeye boyun eğdirilmesinin, bilimin gelişmesi üzerine nasıl ekoloji karşıtı bir damga vurduğunu örnekleyebilecek,

3. Kapitalizmin ekoloji biliminin doğayla toplumun insani ve sürdürülebilir birlikte evrimi

için yapılması gerekenlerin genel çerçevesini çizen bir bilim olarak gelişmesini nasıl engellediğini örnekleyebilecek,

4. “Teknolojik belirlenimcilik” kavramını tartışabileceklerdir.

Sorular

1. Kapitalist toplumda bilimin “sistemli” olarak sermayenin emrine alınmasından ne anlıyorsunuz?

2. “Kârlar ne kadar artarsa, doğal çeşitlilik o oranda yok olur” ifadesinden ne anlıyorsunuz?

Önerilen Okumalar:

JohnBellamy Foster – SG – Bilim ve Teknoloji – S: 124 – 142

Paul Burkett - MD – Kapitalizm, Bilim ve Doğa – S: 197 – 214

Akif Akalın – Tıbbi teknolojinin politik ekonomisi

José Luis Fernandez Yero – Sağlıkta eşitlik için uygun teknolojiler üretmek

Akif Akalın – Bilimin Toplumsal İşlevi (PPT Sunu)

Akif Akalın - Tıbbi teknolojinin politik ekonomisi (PPT Sunu)

3 Temmuz 2024 Konu 3: Doğa ve İnsanlığın Yabancılaşması

Amaç: Kapitalist toplumda insanın doğaya nasıl yabancılaştığını, bu yabancılaşmanın insan ve doğa üzerindeki etkilerini öğrenmek.

Hedefler: Katılımcılar oturum sonunda

1. Yabancılaşma kavramını tanımlayabilecek,

2. İnsanın doğaya nasıl yabancılaştığını açıklayabilecek,

3. Yabancılaşmanın insan ve doğa üzerindeki etkilerini sıralayabilecek,

4. İnsanın doğaya yabancılaşma sorununun nasıl çözülebileceğini tartışabileceklerdir.

Sorular

1. “Doğa insanın inorganik bedenidir” ifadesinden ne anlıyorsunuz?

2. Büyük üretim araçları üzerinde özel mülkiyete son verilmesinin yabancılaşma sorununun çözümünde nasıl bir katkısı olabilir?

Önerilen Okumalar:

K. Marx - Yabancılaşma - S: 19 - 36

John Bellamy Foster – ME – Doğa ve İnsanlığın Yabancılaşması – S: 110 – 121

Kohei Saito – Doğanın Yabancılaşması – S: 55 – 58

Şahap Erkoç, Fatih Artvinli – Yabancılaşmak mı Delirmek mi?

Sosyal Kritik: Karl Marx - 1844 El Yazmaları - Yabancılaşma

10 Temmuz 2024 Konu 4: Doğa ve Toplumsal Metabolizma

Amaç: Marksist ekolojinin temelini oluşturan “toplumsal metabolizma” ve “metabolik yarılma” kavramlarını öğrenmek.

Hedefler: Katılımcılar oturum sonunda

1. Metabolizma ve toplumsal metabolizma kavramlarını tanımlayabilecek,

2. Marks’ın metabolik yarılma kavramıyla ne ifade etmek istediğini açıklayabilecek,

3. Marks’ın sürdürülebilir kalkınma için önerilerini sıralayabilecek,

4. Marx’ın şehirlerin nüfusunun azaltılması ve kır – kent ayrımının ortadan kaldırılması konularındaki önerilerini tartışabileceklerdir.

Sorular

1. Brundtland Komisyonu'nun "bugünün gereksinmelerini gelecek kuşakların gereksinmelerini karşılama yeteneğine zarar vermeden karşılayan kalkınma" tanımı (1987) ile Marks’ın Kapital’deki “toprağın ... bilinçli ve ussal bir tarzda işlenmesi birbirini izleyen insan kuşaklarının varoluşu ve yeniden-üretiminin vazgeçilmez koşuludur” (1867) ifadesi arasındaki benzerlik nedir?

2. Marks’ın “atık” sorununa çözüm önerileri günümüzde nasıl değerlendirilebilir?

Önerilen Okumalar:

John Bellamy Foster – ME – Doğa ve Toplumun Metabolizması – S: 208 – 241

K. Marx - Kapital Cilt 1 - S: 432 - 434

K.Marx – Kapital Cilt 3 – S: 713

K. Marx – Kapital Cilt 3 – S: 93 – 95

Kohei Saito – Metabolizma Teorisi Anlamıyla Kapital – S: 143 – 147

17 Temmuz 2024 Konu 5: Emperyalizm ve Çevre

Amaç: Emperyalizmin doğa üzerindeki olumsuz etkilerini öğrenmek.

Hedefler: Katılımcılar oturum sonunda

1. Emperyalizmi tanımlayabilecek ve ardındaki motivasyonu açıklayabilecek,

2. Emperyalizmin dünya halklarına dayattığı “işbölümünü” tanımlayabilecek ve bu işbölümünün sömürge ülkelerin ekolojileri üzerine etkilerini açıklayabilecek,

3. Ekolojik emperyalizmi tanımlayabilecek ve örneklerini sıralayabilecek,

4. Ekolojik harp kavramını tanımlayabilecek ve “günümüzde” nasıl kullanıldığını örnekleyebileceklerdir.

Sorular

1. Metropol ülkelerde sofistike botanik bahçelerinin kurulma amacı neydi?

2. Sovyetler Birliği Marks ve Engels’in çevre konusundaki duyarlılıklarını ne ölçüde paylaşabildi?

Önerilen Okumalar:

JohnBellamy Foster – SG – Emperyalizm ve Çevre – S: 97 – 122

V. İ. Lenin – Emperyalizm – S: 99 – 144

Akif Akalın – İnsanlığı şirketler mi kurtaracak?

Kohei Saito – Ekolojik Emperyalizm – S: 276 – 287

Erhan Nalçacı - Emperyalist rekabette içerik değişikliği: elektrikli arabalar ve kritik mineraller

Ekolojik emperyalizm

Sungur Savran - Kod Adı Küreselleşme: 21. Yüzyılda Emperyalizm

24 Temmuz 2024 Konu 6: Çevre Krizi

Amaç: Çevre krizinin çözümüne ilişkin akılcı ve gerçekçi öneriler oluşturmak.

Hedefler: Katılımcılar oturum sonunda

1. Bugüne kadar çevre krizinin çözümüne yönelik alınan tedbirlerin neden başarısız olduğunu açıklayabilecek,

2. “Sürdürülebilir kalkınma” kavramını açıklayabilecek ve tartışabilecek,

3. Sorunları “kontrol” ve riskleri “kabul edilebilir düzeylere indirme” yaklaşımlarını eleştirebilecek,

4. Küba, Çin, Sri Lanka ve Kerala (Hindistan) gibi örneklerde düşük kalkınma ve gelire rağmen “yeniden bölüşüm” sayesinde nasıl ekolojik kazanımlar elde edilebildiğini açıklayabilecekler.

Sorular

1. Hızlı nüfus artışının çevre krizinin asıl nedeni olduğu iddiası gerçeği ne kadar yansıtıyor?

2. Sorunun kaynağını “insan” olarak tanımlamakla, neler dikkatten kaçırılıyor?

Önerilen Okumalar:

John Bellamy Foster – SG – Çevre Krizi – S: 11 – 36

John Bellamy Foster – SG – Ekolojik Reformun Başarısızlığı – S: 143 – 153

John Bellamy Foster - ME - Engels'ten sonra Marksizm ve Ekoloji

Temel Demirer – Marksizm ve Ekoloji – S: 247 – 252

Temel Demirer – Kyotoya Marksist İtiraz – S: 343 – 346

Zafer Anayurt - Sosyalizmin Çevre Sicili

31 Temmuz 2024

Film gösterimi – Blizna / Yara – Krzysztof Kieślowski (1976)