Salvador Allende Gossens* (1908 – 1973)

Toplumcu tıbbın oluşumu ve gelişimi sürecinde kuramsal alanda önemli katkıları olan (toplumcu tıbbı geri-bıraktırılmışlık bağlamında değerlendirmiştir) ve birçok önemli toplumcu tıp uygulamasını başarıyla yaşama geçiren Salvador Allende, 26 Haziran 1908’de Şili’nin üçüncü büyük kenti olan Valparaiso’da (1) dünyaya gelmiştir.

Anne tarafından Belçikalı olan Allende’nin baba tarafı Valparaiso’ya İspanya’nın Bask bölgesinden göçmüş ve 19. yüzyılda Şili’nin önde gelen politik figürleri arasına girmiştir. Büyükbabası Ramón Allende Padin (1845–1884) bir hekim ve liberal politikacıdır ve Şili’de ilk laik (veya seküler) okulu kurmuştur. Avukat ve noter olan babası Salvador Allende Castro da militan bir Radikal Parti üyesidir. 

Öğrenimine Valparaiso’da devam eden Allende ilk gençlik yıllarında, Arjantin’e göçerek burada bir gazete çıkartan ve daha sonra Valparaiso’ya yerleşen İtalyan anarşist Giovanni De Marchi’nin etkisinde kalmıştır. 1925 yılında gönüllü olarak askerlik hizmetini yapan Allende, 1926’da Santiago’da Şili Üniversitesi Tıp Fakültesi’ne kaydolmuştur.

Öğrenciliğinde aktif olarak politikayla ilgilenen Allende, 1927’de Tıp Fakültesi’nde Öğrenci Derneği başkanlığına seçilmiştir. Marksizm’e ilgi duyan arkadaşlarıyla birlikte 1929 yılında İlerici Grup (Grupo Avance) adlı bir örgüt kurmuştur.

Bu dönemde dünya 1929 bunalımının pençesindedir ve bunalım kendisini Şili’de de bütün ağırlığı ile hissettirmektedir. Emekçilerin mücadelesini sindirmek üzere darbe ile yönetimi elegeçiren diktatör Carlos Ibañez’e karşı yükselen muhalefet içinde yer alan Allende, 1930’da Şili Öğrenci Federasyonu başkan yardımcılığına seçilir.

1930 yılında Almanya’da faşizmin yükselişe geçmesi üzerine ülkesini terk ederek Şili’ye göçen Rudolf Virchow’un asistanlarından patolog Max Westenhofer de Şili Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde yeniden (2) patoloji dersleri vermeye başlamıştır. Rudolf Virchow’un toplumcu tıp düşüncelerini Latin Amerika’ya taşıyan Westenhofer, aynı zamanda Allende’nin toplumcu tıp öğretmeni olmuştur.

1931 yılında Üniversite Konseyi’ne öğrenci temsilcisi olarak seçilen Allende, diktatörlük tarafından üniversiteden uzaklaştırılır. Şili’de diktatörlüğe karşı birleşen sol gruplar 26 Temmuz 1931’de Ibañez diktatörlüğünü yıkmayı başarırlar. Ancak Şili Komünist Partisi bu gelişmelerin dışında kalmıştır (3).

Allende 1932 yılında çıkan afla yeniden üniversiteye döner ve Tıp Fakültesini bitirir. Ancak kısa süren bir özgürlükçü dönemin ardından Şili’ye yeniden gericilik hâkim olur ve Allende de içinde birçok ilerici hakkında takibat başlatılarak, Allende yine hapse atılır. Kısa süreli bir hapis hayatından sonra dışarı çıktığında “sicili” nedeniyle Valparaiso hastanelerinde hekim olarak iş bulamayan Allende, anatomi-patoloji asistanı olarak çalışmaya başlar.

Doktorasını tamamlayan Allende, tezini Suç ve Mental Hijyen adı altında yayınlamıştır. Tezinde dönemin önde gelen Sosyal Darwinci psikiyatristlerinden Cesare Lombroso’nun bazı insanların “doğuştan suçlu olduğu” şeklindeki düşüncelerini eleştiren Allende toplumcu tıp alanındaki ilk kuramsal çalışmasını ortaya koymuştur.

Troçkist, anarşist ve sosyal demokratlarla SSCB’nin ve Komünist Enternasyonal’in sınıfa karşı sınıf çizgisini benimsemeyen sosyalistler, 1933 yılında Valparaiso’da Allende’nin de kurucuları arasında bulunduğu Şili Sosyalist Partisi’ni kurmuşlardır. Popülist politikalarıyla ekonomik bunalımın etkisiyle radikalleşen küçük burjuvazinin de desteğini alan Sosyalist Parti kısa zamanda güçlenir. Allende aynı yıl Jose Vizcarra ile birlikte Ulusal Sağlık Sisteminin Yapısı (Estructura de la Salubridad Nacional) kitabını kaleme almıştır.

1935 yılında Şili Tabipler Birliği yöneticiliğine seçilen Allende, Valparaiso’da Şili Tıp Bülteni’ni yayınlamaya başlar. 1935 Temmuz’unda yeniden tutuklanarak Aralık ayına kadar sürgünde kalacağı Caldera limanına gönderilir.

Bu arada Üçüncü Enternasyonal’in 1935 yılında toplanan 7. toplantısında Giorgi Dimitrov’un faşizmin sınıfsal karakterini ayrıntılı olarak analiz etmesiyle birlikte Komünist Partiler sınıfa karşı sınıf politikasını terk ederek, faşizme karşı birleşik cephe politikasını benimsemişler ve faşizme karşı işçi sınıfı için ittifaklar arayışına girmişlerdir. Şili Komünist Partisi de sekter politikasını değiştirerek faşizme karşı Şili Sosyalist Partisi ile bir ittifak (Ulusal Cephe) kurmuştur.

1936 Mart’ında kurulan Ulusal Cephe’nin bölge yöneticiliğini yapan Allende, Sosyalist Parti’nin Genel Sekreter yardımcılığına getirilmiştir. 1937 seçimlerinde sol güçler büyük bir zafer kazanmış ve Allende’nin de aralarında bulunduğu birçok sosyalist ve komünist milletvekili seçilmiştir.

1938 yılında Ulusal Cephe Pedro Aguirre Cerda’yı Başkan adayı gösterir. Seçimlere “Ekmek, Barınak ve İş” sloganıyla giren Cerda’nın kazanmasından sonra Şili’de de Fransa ve İspanya’da olduğu gibi sol partilerin oluşturduğu Halk Cephesi hükümeti kurulur. Sosyalist Parti bakanlıkların paylaşımında Sağlık Bakanlığı’nı alınca, 1939 yılında Salvador Allende Sağlık Bakanı olmuş ve Şili Sosyalist Partisi’nin Genel Sekreterliği’ne getirildiği 1942 yılına kadar bu görevi sürdürmüştür.

Sağlık Bakanı olduğunda işe ülkesinin sağlık durumunun bir sosyo-politik analizini yaparak başlayan Allende, 1939 yılında Şili’nin Medikal-Sosyal Gerçekliği (La Realidad Médico Social de Chilena) isimli çalışmasını yayınlamıştır (2).

Pek çok yönüyle Virchow’un Yukarı Silezya Tifüs Salgını Raporu’na benzeyen çalışmada Şili’deki sağlık sorunlarının nedenleri tartışılmaktadır:

• Şili proletaryasını ve köylülerini etkileyen toplumsal kötülüklerin birçoğunun suçlusu serbest rekabettir,

• Sağlıklı ve eğitimli bir toplum yetiştirmek için sömürünün ve cehaletin üstesinden gelinmelidir,

• Tıbbi önlemler, ancak bunlara ekonomik ve mali çözümler eşlik ederse başarılı olabilir,

• Acımasız sömürü altında çalışan yetersiz beslenmiş insanları sağlıklı kılmak olanaksızdır.

1939 – 1942 yılları arasındaki Sağlık Bakanlığı sürecinde vaatlerinden pek azını yaşama geçirebilme şansı bulan Allende’nin Şili işçi sınıfına en büyük hizmetlerinden biri, Santiago’da yoksulların çok ucuza süt ve süt ürünleri satın alabildiği süt barların açılmasıdır.

Allende 1942 yılında Şili Sosyalist Partisi’nin Genel Sekreterliği’ne getirilmiştir. 1945 yılında Valdivia, Llanquihue, Chiloe, Aysen ve Magallanes bölgelerinden senatörlüğe seçilir.

Emperyalistler-arası İkinci Paylaşım Savaşı sonrası bir dünya sistemi haline gelen sosyalizmin Amerika kıtasına yayılmasından endişe duyan Amerika Birleşik Devletleri (ABD), hem ülkesi içinde hem de kıtada muazzam bir anti-komünist kampanya başlatmıştır. Şili dahil birçok kıta ülkesinde gerici yönetimleri destekleyen ABD, bu ülkelerde komünist partilerin kapatılması için baskı yapmaya başlamıştır.

Bu baskılar karşısında Şili’de de Komünist Partisi’nin yasaklanması girişimleri başlamış ve bu girişimlere karşı ikircikli bir tutum alan Sosyalist Parti 1947 yılında bölünmüştür. Şili Sosyalist Partisi’nin bölünmesi sırasında Komünist Parti’nin kapatılmasına karşı çıkanların yanında yer alarak Sosyalist Halk Partisi’ne katılan Allende, aynı yıl Şili Tıp Akademisi başkanlığına seçilmiştir.

1951 yılında Sosyalist Halk Partisi’nin eski diktatör Carlos İbañez’in adaylığına destek vermesi üzerine bu partiden ayrılarak Şili Sosyalist Partisi’ne dönen Allende, Komünist Parti ile birlikte Halk Cephesi’nin kurulmasını sağlamıştır. 1952 yılında Halk Cephesi, Allende’yi başkan adayı olarak gösterir ve seçimlerde Allende yalnızca 52.000 oy (% 5,4) alır.

1950’lerin başlarında herkese ücretsiz tıbbi bakım sağlamayı vaat eden Şili Ulusal Sağlık Hizmeti Yasası’nı hazırlayan Allende, bu reformla birlikte eşitlikçi gelir dağılımı, iş güvencesi, barınma ve beslenmenin iyileştirilmesi ve Şili’deki uluslararası şirketlerin baskınlığının azaltılması konularında da reformlar için mücadele etmiştir.

1957 yılında Sosyalist Halk Partisi ve Şili Sosyalist Partisi tekrar birleşerek, Komünist Parti ile birlikte Halk Mücadele Cephesi’ni kurmuşlardır. Cephe 1958 seçimlerinde Allende’yi Başkanlığa aday göstermiş, bu kez Allende seçimlerde sağcı aday Jorge Alessandri karşısında oyların % 28,5’ini alarak kaybetmiştir.

Allende Küba devrimini (1959) başından itibaren desteklemiş ve Ernesto Che Guevara ile Fidel Castro’nun yanında yer almıştır. 1961 seçimlerinde Valparaiso ve Acongaua bölgelerinden senatör seçilmiştir. Aynı yıl Uruguay’a giderek Ernesto Che Guevara ile birlikte İlerici Birlik’in propagandasını yapmıştır.

1964 seçimlerine yine Halk Mücadele Cephesi başkan adayı olarak giren Allende, sağcı Eduardo Frei Montalba karşısında kaybetmiş, fakat bu kez 1 milyona yakın oy almıştır (% 38,6).

1966 yılında Senato başkanlığına gelen Allende, 1967 yılında Havana’daki Üç Kıta Konferansı’na giden delegasyona başkanlık etmiştir. Latin Amerika Dayanışma Örgütü’ne başkanlık yapan Allende, Sovyetler Birliği’ne giderek Ekim Devrimi’nin 50. yılı kutlama etkinliklerine katılmıştır. 1968’de Kore Demokratik Cumhuriyeti, Vietnam Demokratik Cumhuriyeti (burada Ho Chi Minh ile röportaj yaptı), Kamboçya ve Laos’ a gitmiştir.

1969’da Chiloe, Aysen ve Magallanes bölgelerinden senatör seçilen Allende, komünistlerin, sosyalistlerin, radikallerin, MAPU, Padena ve Bağımsız Halk Direnişi örgütlerinin katılımıyla kurulan Halk Birliği (Unidad Popular) tarafından 1970 seçimlerinde başkan adayı gösterilmiştir. 4 Eylül seçimlerini oyların % 36,2’sini alarak (rakibi Alessandri % 34,9) kazanan Allende, tarihte kapitalist bir ülkede seçimle işbaşına gelen ilk sosyalist devlet başkanı olmuştur. Altı partinin bir araya gelmesiyle kurulan Halk Birliği hükümeti barışçıl yoldan ve reformlarla sosyalizmi kurmayı (Şili’nin Sosyalizm Yolu) (4) hedeflemiştir.

1971 Mart’ında yapılan yerel seçimlerde Halk Birliği oyların yarıdan fazlasını alarak (yüzde 50.86) iktidarını pekiştirdikten sonra, 11 Temmuz’daki Onur Günü’nde bakır madenlerinin ulusallaştırılması yasasını Kongre’den geçirmiştir. 1973 Mart ayında gerçekleştirilen genel seçimlerde Halk Birliği oyların yüzde 45’ini alarak parlamentodaki temsil oranını arttırmıştır.

Bu gelişmeler üzerine uluslararası emperyalizm ve Şili sermayesi Hükümet’e karşı saldırılarını keskinleştirmiş ve ülkede terör ortamı yaratmışlardır. Amerika Birleşik Devletleri tarafından 1973 yılında katledilene kadar Başkanlık görevini sürdüren Allende, 11 Eylül’de La Moneda Sarayı’nda katledilmiştir.

Allende’nin politik düşüncelerini yansıtan üç konuşması, marxist.org arşivinde yer almaktadır (5).

Akif Akalın

Notlar

*İlk soyadı Allende baba, ikinci soyadı Gossens anne tarafından gelmektedir.

1. Dönemin önemli liman kentlerinden biri olan Valparaíso, altın çağının son günlerini yaşıyordu ve birkaç yıl sonra Panama Kanalı’nın açılmasıyla (1914) ekonomik önemini hızla yitirmeye başladı.

2. Bu konuda detaylı bilgi için bkz: Koruyucu Hekimlikten Toplumcu Sağlığa Giden Yolda: Salvador Allende.

3. Şili işçi sınıfı, geri bıraktırılmış ülkelerin emekçileri arasında ilk örgütlenen ve mücadeleye başlayanlardan biridir. Şili madenlerinde 1912 yılında kurulan Sosyalist İşçi Partisi, Bolşevik Parti’nin izinden giderek Üçüncü Enternasyonal’e katılmış ve ismini Şili Komünist Partisi olarak değiştirmiştir. Avrupa’da Birinci Paylaşım Savaşı’nda kendi egemen sınıflarının yanında yer alarak sınıf kardeşlerine kurşun sıkan sosyal demokrat partilere tepki olarak işçi sınıf partileri tarafından benimsenen sınıfa karşı sınıf politikası, işçi sınıfı arasında sınıf bilincinin olgunlaşmasına yardımcı olmuştur. Ancak sermaye Ekim Devrimi sonrasında faşizmi öne sürmeye başlamıştır. Bu gelişmeyi zamanında değerlendiremeyen birçok komünist parti gibi diğer toplumsal güçlerle ittifak politikasına yeterince önem vermeyerek siyasi arenada yalnızlaşan Şili Komünist Partisi, Amerika kıtasını derinden vuran 1929 Bunalımı döneminde siyasal yaşamdaki etkisini yitirmiş ve 1931 yılında diğer sol gruplarca gerçekleştirilen hükümet darbesinin dışında kalmıştır.

4. Halk Cephesi’nin hükümet programı.

5. http://www.marxists.org/archive/allende/index.htm

Kaynaklar

Akalın MA. (2010). Toplumcu Tıp: Sovyetler Birliği Deneyimi. İstanbul: Yazılama.

Akalın MA. (2012). Koruyucu Hekimlikten Toplumcu Sağlığa Giden Yolda: Salvador Allende.

http://istanbul.academia.edu/MehmetAkifAkal%C4%B1n/Teaching/32899/Koruyucu_Hekimlikten_Toplumcu_Sagliga_Giden_Yolda_Salvador_Allende.

Allende S. (1939 [2006]). Chile’s Medical-Social Reality (excerpts). Social Medicine, 1(3): 151 – 155.

Allende S. (1939 [2005]). Medical and Social Reality in Chile. International Journal of Epidemiology, 34: 732 – 736.

Allende S. (1974). Şili’de Sosyalist Eylem. İstanbul: Bilgi.

APHA Task Force on Chile. (1977). History of the Health Care System in Chile. American Journal of Public Health, 67(1): 31 – 36.

Debray R. (1973). Allende Anlatıyor. İstanbul: May

Muir R ve Angell A. (2005). Salvador Allende: his role in Chilean politics. International Journal of Epidemiology, 34(4): 737 – 739.

Turina BG. (-----). Biografía de Salvador Allende Gossens. Biblioteca Ministerio de Salud.

Schuftan C. (2006). A True Jewel In The Annals Of Social Medicine: Young Allende’s Early Legacy. Social Medicine, 1(3): 148 – 150.

Waitzkin H. (2005). Salvador Allende and the birth of Latin American social medicine. International Journal of Epidemiology, 34(4): 739 – 741.