Yüreği işçi sınıfı için atan bir hekim

Tarihte yaşamlarını işçi sınıfı mücadelesine adamış, mücadele içinde bir sıra neferi veya önder olarak mücadelenin her düzeyinde görev almış çok sayıda hekim vardır. Bunlar arasında öne çıkanlar içinde 1848’de Berlin’de barikat savaşlarına katılan ve Engels ile birlikte toplumcu tıbbın temellerini atan Rudolf Virchow, Şili’nin efsanevi Sağlık Bakanı ve Başkan’ı Salvador Allende, Küba devriminin lideri Che Guevara ilk akla gelenlerdendir. Şefik Hüsnü, Hikmet Kıvılcımlı ve Nihat Sargın da Türkiye işçi sınıfı tarihinde çok önemli yerleri olan liderlerdir. Yürekleri işçi sınıfı için atan bu hekimler arasında Kanadalı hekim Norman Bethune’un özel bir yeri vardır.

Tıp fakültesinden 1916 yılında 26 yaşında mezun olan Norman Bethune, uzmanlık eğitimini İngiltere’de 1922 yılında tamamlamış ve Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri’nde göğüs cerrahı olarak çalışmıştır. Mesleğinde oldukça başarılı bir cerrah olan Bethune, dönemin en önemli hastalığı olan tüberküloz tedavisi üzerine bilimsel makaleler yayınlamıştır. 1930’larda göğüs cerrahisi ameliyatlarında kullanılan çok sayıda tıbbi enstrüman geliştiren Bethune (bunlardan bir kısmı günümüzde de kullanılmaktadır), 1932 yılında McGill Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde (Kanada) ders vermeye başlamıştır.

42 yaşına dek siyasete ilgi duymayan Bethune, ilk kez 1932 yılında yayınladığı bir tıbbi makalesinde insani kaygılarla “tüberküloza yakalanan zenginler iyileşirken, fakirler ölüyor” ifadesini kullanmıştır. 1930’ların ilk yılları Büyük Bunalım yıllarıdır ve yoksulların durumu her zamankinden daha kötüleşmiştir. Bethune’un yaşadığı Montreal şehrinde işsizlik yüzde 30’lara ulaşmış, açlık “görünür” hale gelmiştir. Bethune kiliselerin ve yardım kuruluşlarının toplantılarına katılmaya başlamıştır.

BETHUNE’UN YAŞAMINI DEĞİŞTİREN OLAY

Bir akşam evine dönerken şehrin ana caddelerinden birinde, üzerinde siyah harflerle “Çocuklara süt, kadınlara ekmek” yazılı beyaz bir pankart taşıyan bir grup görür. Birden ortaya çıkan atlı polisler grubun arasına girer ve insanları coplamaya başlar. Korku ve şaşkınlık içinde bir apartmana sığınan göğüs cerrahı hayatında ilk kez polis vahşetine tanık olur. Polisler grubu önüne sürüp götürürken, başından yaralanmış bir genç yerde yatmakta, başında küçük bir kalabalık toplanmaktadır. Bethune gence yaklaşır ve çantasındaki tıbbi malzemelerle gence ilk yardım yapar. Eylemcilerin Montreal İşsizler Birliği üyeleri olduğunu öğrenir.

Ertesi gün Montreal İşsizler Birliği’ni bulan Bethune, Birlik yöneticilerine kartını vererek, “Ben Dr. Bethune. Erkek, kadın ya da çocuk, sizin tarafınızdan bana gelecek herkes ücretsiz tıbbi yardım alacaktır. Gelecek haftaya kadar on hekim daha bulacağımı umuyorum” der. Artık ismi yalnızca tıp çevrelerinde değil, Montreal’de ekmek kuyruklarında bekleyen onbinler tarafından da bilinmektedir. Montreal’in radikal çevrelerinden, kiliselerden ve yardım kuruluşlarından destek alan Bethune, en yoksul mahallelerden biri olan Verdun’da ilk ücretsiz tüberküloz kliniğini açar.

BETHUNE’UN SİYASETE GİRİŞİ

1935 yılında bir toplantıda izleyicilerden biri Sovyetler Birliği’nde de sağlık hizmetlerinin Dr. Bethune’un kliniğinde olduğu gibi ücretsiz olduğunu söyler. Bunun üzerine Sovyetler Birliği’nin sağlık sistemine ilgi duymaya başlayan Dr. Bethune, okuduğu makalelerden Sovyetler Birliği’nde çocuklara tüberkülin taraması yapıldığını, işyerlerinde işçiler için sağlık birimleri bulunduğunu ve bütün sağlık hizmetlerinin ücretsiz olduğunu öğrenir. Okuduklarına inanmayan Bethune, bunu katıldığı toplantılardan birinde karşılaştığı Quebec Komünist Partisi sekreteri Stanley Ryerson’a söyler. Ryerson’ın yanıtı yalındır: “inanmıyorsan git, kendi gözünle gör”. Bunun üzerine Bethune 1935 Ağustos’unda Sovyetler Birliği’nde düzenlenen 15. Uluslararası Fizyoloji Kongresi’ne katılmaya karar verir.

Bethune Sovyetler Birliği’ne insülini keşfederek Nobel ödülü alan sınıf arkadaşı Dr. Frederick Banting ile birlikte gider. Kongreye dünyanın her yerinden 1.200 bilim insanı İvan Pavlov’un şartlı refleks alanındaki çalışmalarını öğrenmek için gelmiştir. Bethune Rusya Halk Sağlığı Komiserliği’nden aldığı bir izinle Kongre sonrasında Rusya’daki sağlık kuruluşlarını gezmeye ve incelemeye başlar ve merak ettiği her şeyi “kendi gözüyle” görür.

Montreal’e dönünce katıldığı toplantılarda Sovyetler Birliği’ndeki izlenimlerini anlatmaya başlar. Bu ziyaretten sonra 45 yaşında sosyalizme ilgi duymaya başlayan Bethune, Stanley Ryerson’un Marksizm üzerine toplantılarına katılır ve Komünist Manifesto’yu okur. Bu dönemde The Gazette muhabirinin bir sorusuna şu yanıtı verir: “Marksizm’e inanıyorum fakat Leninizm hakkında kuşkuluyum. Leninizm’in Marksizm’in ruhunu yitirdiğini düşünüyorum. Marx, İsa ve Spinoza ile birlikte dünyanın gerçek inanç liderlerinden biridir. Marx ve Engels’in öğretilerine Lenin’in yaptığı değişiklikler gerekli mi bilmiyorum, fakat Rus komünizminin bize uyacağına inanmıyorum”.

BETHUNE’UN DEVRİMCİLEŞMESİ

1936 yılında Montreal’de bir grup hekim, hemşire, diş hekimi ve sosyal çalışmacıyla birlikte başkanlığını üstlendiği Halkın Sağlık Güvencesi İçin Montreal Grubu’nu kuran Bethune, Kanada’da sağlık hizmetlerinin sosyalleştirilmesi için planlar hazırlamaya başlar. Grup çalışmaları sonunda şu öneriler çıkar: ücretlilere zorunlu sağlık sigortası, işsizlere belediyeler eliyle ücretsiz sağlık hizmeti, sağlık hizmetlerinin devlet tarafından karşılanması. Grup çalışmalarını Quebec başbakanına sunarken, raporun kopyaları tıp cemiyetlerine, sosyal yardım kuruluşlarına ve kiliselere gönderilir. Rapor, sağlık hizmetlerinin devlet tarafından karşılanmasının “komünizm” olduğu gerekçesiyle reddedilir.

Aynı yıl İspanya’da seçimleri kazanarak hükumet kuran Halk Cephesi’ne karşı General Fransisco Franco ayaklanır ve iç savaş başlar. Dünyanın her yerinden ilericiler ve aydınlar savaşta Halk Cephesi’nin yanında yer almak için İspanya’ya gitmeye başlar. Norman Bethune da hekim olarak gitmek için Kızılhaç’a başvurur fakat Kızılhaç Halk Cephesi’ne yardım etmek istememektedir.

Bethune Toronto’ya geçerek yönetiminde tanınmış iki Protestan rahibin bulunduğu İspanyol Demokrasisine Yardım Komitesi’nin bağış toplama kampanyasına katılır ve 24 Ekim’de bir gemiyle İspanya’ya yola çıkar. Madrid yakınlarındaki cephede ve sağlık kurumlarında incelemeler yapan Bethune, insanların en çok cephede kan nakli yapılamaması nedeniyle yaşamını yitirdiğini öğrenir. Bunun nedeni kanın uzun süre muhafaza edilememesidir.

Bethune Londra’ya geçerek hematoloji uzmanlarıyla görüşür ve kanın muhafaza edilebilmesi için çalışmaya başlar. Deneylerinde başarılı olan Bethune, kan naklinin cephede yapılabilmesi için “seyyar” bir kan nakil aracı yapar ve hizmete sunar. 1937 Mart’ında kan nakil birimi cephede günde 100 kişiye kan nakli yapabilme kapasitesine ulaşmıştır.

1937 Haziran’ında Kanada’ya dönen Bethune ABD ve Kanada şehirlerini dolaşarak İspanyol Demokrasisine Yardım Komitesi’ne bağış toplamayı sürdürür. Bethune’a göre “faşizm, tüberküloz gibi bir sosyal hastalıktır ve faşizme karşı tüberkülozda olduğu gibi önleyici tedbirler alınmalıdır”.

Bu sırada Çin’de Komünist Partisi işgalci Japon güçlerine karşı savaşa girmiştir. Bethune, Kanada Komünist Partisi sekreteri Tim Buck’a artık kendisine İspanya’da gereksinim kalmadığını söyleyerek, Çin’e gönderilmesini ister. ABD Komünist Partisi Başkanı Earl Browder’la görüşen Buck, Çin’e Yardım Komitesi kurar ve toplanan bağışlarla Bethune 47 yaşında Çin’e gönderilir.

2 Ocak 1938’de toplanan 6 bin dolarla gerekli tıbbi malzemeleri satın alan Bethune, Kanadalı komünist liderlerden birinin kızı olan ve Çince bilen hemşire Jean Ewen ile birlikte Çin’e gitmek üzere yola çıkar. 28 Mart’ta Yenan’a hareket eden Bethune, üç gün sonra Mao’nun karargahına ulaşır ve Mao’dan durum hakkında bilgi alır. Bethune 50 mağaradan oluşan Sınır Bölge Hastanesi’ne atanır.

İspanya deneyimlerini Çin’e aktaran Bethune, askeri kamyonları “seyyar kliniklere” çevirerek hastaneyi cepheye taşımayı başarır. Ancak asıl sorunun cephede ilkyardım eksiği olduğunu fark eden Bethune, Çinli sıhhiye erlerini ilkyardımcı ve hemşire olarak eğitmeye başlar. Bu arada İngiltere gazetelerine Çin’deki durum hakkında makaleler yazan Bethune, ordunun denetlediği bölgede yaşayan 13 milyon insana sağlık hizmeti sunabilme telaşı içindedir.

CEPHEDE TOPLUMCU TIP  

Bölgedeki köylerde “Beş Hafta” kampanyası açan Bethune, köylülerden her köyde beş hafta içinde hastane olarak hizmet sunacak binalar inşa etmesini ister. İlk “örnek” hastanenin yapımına 300 köylüyle başlayan Bethune, 2 haftada 36 yataklı bir hastane inşa eder. 15 Ağustos 1938’de ilk hastane hizmete açılır. Başka köylerden gelen köylüler hastaneyi inceler ve köylerine dönerek hastane inşa etmeye başlarlar.

Şüphesiz asıl sorun bu hastanelerde hizmet sunacak hekim ve hemşire yetiştirmektir. Bethune bu amaçla “cephede” bir Tıp Okulu açar. Sloganı “çalışırken öğren” olan okulda, dersler iki günde bir akşam saat 5 ile 6 arasında verilecektir. Kendi hazırladığı 200 çizimden oluşan bir İlkyardım El Kitabı bastırır.

Çince öğrenmeye başlayan Bethune öğretime anatomi ve fizyoloji dersleriyle başlamıştır. İki ay içinde “Gerilla Savaşı İçin Tıp” kitabını yazar. Hastanelerde pazar günleri öğleden sonra bütün çalışanların katıldığı “klinik toplantılar” başlar.

Bethune’un çalışmaları sonucu cephede askerlere en erken 7 ve en geç 40 saat içinde (ortalama 24 saat) tıbbi bakım ulaştırılmaya başlamıştır. İkincil enfeksiyonlar azalmış, yaralı askerlerin üçte biri, bir ay içinde cepheye dönebilecek hale gelmiştir.

BETHUNE EFSANELEŞİYOR

Bir ameliyat sırasında eli kesilen Bethune’un parmağı enfekte olur. Streptokoksik septisemi gelişir fakat antibiyotik olmadığından tedavi edilemez. Dr. Bethune kendi kurduğu seyyar hastanelerden birinde tedavi edilmeye çalışılır fakat 12 Kasım sabahı 49 yaşında hayata gözlerini yumar.

Bethune önce cephe yakınında bir köye gömülür, 1940 Ocak ayında cenaze Chu-cheng’e nakledilir. 5 Ocak 1940’da düzenlenen cenaze törenine 10 bin kişi katılır. Ancak bölge Japonların eline geçince cenaze tekrar kaçırılarak saklanır. 1952 yılında Bethune Shih-chia Chuang’da Kuzey Çin Askeri Bölgesi Şehitleri Anıtı’nın bulunduğu parka nakledilir. Parkın karşısına 800 yataklı Norman Bethune Uluslararası Barış Hastanesi açılır.

Mao Tse-tung Bethune’un anısına 27 Aralık 1939’da bir makale yazmıştır. Daha sonra Çin’de Bethune’un hayatı öğretim müfredatına alınır ve adına çok sayıda heykel dikilir, posta pulları bastırılır. Bugün Çin’de Bethune, Mao Tse-tung’dan sonra en çok bilinen isimdir.

Kanada’da ise Bethune unutulmuştur. 1942 yılında Ontario’da Komünist Parti tarafından yayınlanan Canadian Tribune gazetesi Kızılhaç’a Bethune adına bir kan nakil aracı bağışlar. Bir yıl sonra Kanada Emek Kongresi Bethune adına bir heykel dikilmesini ister fakat kabul edilmez. Kanada Yayın Kurumu’nun ölümünün 25. yıldönümünde Bethune anısına Kanada Ulusal Film Kurulu ile birlikte hazırladığı bir belgesel “komünizm propagandası” yapıldığı gerekçesiyle yasaklanır.

1960 yılında Çin Operası Bethune anısına bir konser verir ve konser geliri Bethune’un Montreal’de görev yaptığı hastaneye bağışlanır. 1971 yılında Ulusal Tarihi Alanlar ve Anıtlar Kurulu Bethune’un “tarihi kişilikler” arasına alınması teklifini reddeder. Ancak Çin hükumetinin baskısıyla Kurul 1972 yılında teklifi tekrar görüşerek kabul eder ve Bethune’un Gravenhurst’deki evi müze haline getirilir.

Akif Akalın

Kaynak: Akalın, MA. (2007). Dr. Bethune: Örnek Bir Yaşam Öyküsü. Toplum ve Hekim, 22(4): 291 – 305.