(Bu yazı Kepez – Çanakkale Belediye Meclisi’nin 2 Ekim 2024 tarihli toplantısında Kepez Kent Konseyi adına yapılan “Belediyecilik ve Halk Sağlığı” başlıklı sunumun metnidir.)
Eskiden “Bana bak” denildiğinde, “Sana belediye baksın!” şeklinde karşılık verilen bir şaka yapılırdı. Bu deyiş aslında belediyelerin işlevlerine atıf yapar. Gerçekten de belediyeler tarih boyunca fakir fukaranın, garip gurebanın sığınağı, kimsesizlerin kimsesi olmuştur.
(Bu yazı 9 – 10 Eylül 2024 tarihlerinde Çanakkale ve Kepez’de düzenlenen “Kazdağlarında Madencilik Gerçeği: Madenciliğin Tarım, Çevre ve İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri” panelleri için hazırlanmış olup, PPT sunumla birlikte değerlendirilmiştir.)
Çocuk felci aşısını bulan Jones Salk bu cümleyi, 12 Nisan 1955’te kendisiyle canlı yayında röportaj yapan gazeteci Edward R. Murrow’un “aşının patenti kime ait” sorusu üzerine kurmuştu:
“İnsanlar derdim... Patent yok. Güneşin patentini alabilir misin”?
Bu cümlenin Salk’a 7 milyar dolara mal olduğu söylenir. Hiç de zengin olmayan orta halli bir bilim insanı, eğer aşının patentini alırsa yeryüzünde milyonlarca insanın aşıyı satın alamayabileceğini düşünerek, 7 milyar doları elinin tersiyle itiyor ve yaşamı boyunca bu kararından dolayı asla pişman olmuyor.
İlk “Meslek Hastalıkları Enstitüsü” 101 yıl önce bugün, 20 Haziran 1923’de Vladimir Konoplyankin’in Müdürlüğü altında, Moskova’da Vorontsovo pole Caddesi 14 numarada yer alan eski Evangelik Hastanesi binasında hizmete açıldı. Moskova Halk Sağlığı Departmanı’na bağlı olarak “Meslek Hastalıkları Enstitüsü” adıyla hizmete açılan Enstitüye daha sonra Dr. Vladimir Alexandrovich Obukh’un ismi verildi: “V. A. Obukh Meslek Hastalıkları Araştırma Enstitüsü”.
Bugün Avrupa’da yalnızca İspanya’da (o da 2023 Şubat’ından beri) yürürlükte olan, geçtiğimiz yıllarda İtalya’nın reddettiği, Fransa’da bu hafta örgütlenen “Yeni Halk Cephesi” programında yer alan “ücretli adet izni” hakkı, tarihte ilk kez Sovyetler Birliği’nin emekçi kadınlarına tanınmıştı.
İstanbul Tıp Fakültesi Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı emekli profesörlerinden Şadi hocayı dün toprağa verdik
Şadi hoca tıbba ve sağlığa “toplumcu” bir perspektifle yaklaşan ve çalışmalarında diyalektik – maddeci yöntemi kullanan bir bilim insanıydı. Uzmanlık alanı olan enfeksiyon hastalıklarını “tarihsel – toplumsal süreçler” içinde irdeleyerek, enfeksiyonların yol açtığı sağlık sorunlarını yalnızca tıbbi açıdan değerlendirmekle yetinmez, sosyal, siyasal ve ekonomik boyutlarıyla tartışırdı.
Bugün Kepez Kent Konseyi’nin Genel Kurulu vardı. Tabii cep telefonları uçuş düzenine alındığından dış dünya ile ilişkimiz kesilmişti. Erdal Atabek abiyi yitirdiğimizi bu nedenle geç öğrenebildim.
Erdal abi, lafın gelişi değil, gerçekten abimizdi. Ben 1970’li yıllarda tıp fakültesinde öğrenciyken, Erdal abi o zaman merkezi İstanbul’da olan Türk Tabipleri Birliği’nin Merkez Konseyi Başkanı’ydı. Ama ne başkan!
Okurlarımız anımsayacak, geçtiğimiz Haziranda “Kapitalizmin yoksullara 21. yüzyıl ‘armağanı’: Ötanazi” başlıklı bir yazı yayınlamış, neobiberal ideolojinin ötanaziyi, kamu üzerinde “yük” olarak gördüğü yoksul yaşlı ve engellileri ortadan kaldırmak için kullandığı bir “sosyal politika aracı” haline getirdiğini, kronik hastalıkları olan yoksul yaşlılar ve engellilerin, yaşamlarına ötanazi ile son vermeye teşvik edildiklerini anlatmıştık.
Bugün “harici.com” internet sitesinde yayınlanan “Kanada’da devlet destekli ötanazinin hedefi yoksullar ve engelliler” başlıklı yazıdan, geçen dokuz ay içinde uygulamanın açık bir “yoksul – kırıma” dönüştüğü anlaşılıyor.
Known as the father of social medicine, Rudolf Virchow owes this title to his Upper Silesia Typhus Epidemic Report, where he elucidated the social-economic causes of diseases and deaths, in other words, explaining under which societal conditions morbidity and mortality arise (Virchow, [1848] 2006). Embracing Hegel's dialectical method in the analysis of health problems, Virchow presents a successful example of dialectical approach to biological and social issues in his report.
Master of the dialectical approach, Hegel, argued that life couldn't exist without disease; every organism is born with the "germ of death," and treatment sees disease not as the complete loss of health but rather as a conflict within or between physical forces.
However, Virchow, rejecting Hegelian idealism, embraced materialism. In his efforts to form a dialectical materialist approach in biology, he extensively utilized Friedrich Engels' work "The Condition of the Working Class in England" to demonstrate the relationship between poverty and disease (Engels, 1994).
The understanding of health and illness has evolved and changed throughout historical and societal development processes, reaching the present day. For thousands of years, humans perceived illnesses as "divine punishment" and sought solutions to health problems through offerings, sacrifices, magic, and prayers. During periods when the influence of religion/metaphysics on societal life relatively weakened and rationality began to strengthen, science became dominant in medicine, and health issues began to be associated with earthly causes.
By the nineteenth century, the monumental advancements in science and technology completely transformed traditional medicine and the understanding of health. The discovery of the microscope made infectious agents visible, and new models explaining health problems began to be developed (von Engelhardt, 1999: 1 – 7).
Son aylarda Türkiye’de siyasetin yerel seçimlere kilitlenmesi nedeniyle “halk sağlığı” gündemini biraz ihmal ettik. Bu yazımızda halk sağlığı alanında yayınlanan önemli makaleleri değerlendirerek gündemi yeniden yakalamaya çalışacağız.
Yılmaz Güney’in “Zavallılar” filmini ilk izlediğimde ortaokulu yeni bitirmiştim. Yaz tatiliydi. Her yerde “çirkin kralın” insanın yüreğini bakışlarıyla deldiği afişleri asılıydı. Mutlaka izlemeliydim, fakat babam izin vermiyordu. Güney’in “katil” olmasından değil, faşistlerin Zavallılar filmini gösteren sinema salonlarını basıp, izleyicilere saldırmasından korktuğundan. Ama ben yine de sinemaya gizlice gitmiş, şansıma başıma bir iş gelmeden filmi izleyebilmiştim.
6 Şubat depreminin üzerinden bir yıl geçti. Acılarımız hala taze. Geçtiğimiz bir yıl içinde ne yaralarımız sarılabildi, ne de ondan fazla ili etkileyen depremlerde gerçekten kaç canımızı yitirdiğimizi öğrenebildik. Deprem bölgelerinde yaşayan yoksul insanlar hala perişan, çaresizlik içinde yardım bekliyorlar.
Peki, 6 Şubat depreminden doğrudan etkilenmeyenler? Biz de aynı çaresizlik içinde olası yeni büyük depremleri bekliyoruz. Nasıl 17 Ağustos 1999 Marmara depremi sonrasında, depremin yıl dönümlerinde ekranlardaki hamasi konuşmalar dışında hiçbir hazırlık yapılmadıysa, şimdi de 6 Şubat depreminden sonra ciddi bir hazırlık yapılmıyor.
Doktor dendiğinde zihnimizde hastaların ağrısını dindirmeye, rahatsızlığını geçirmeye veya yarasını iyileştirmeye çalışan biri canlanır. Gerçekten de doktorluk mesleği binlerce yıl böyle icra edildi. Hastalar doktorlardan (büyücülerden, şamanlardan, şifacılardan) dertlerine çare aradı, onlar da kendilerine başvuran hastaları iyileştirmeye çalıştılar.
Doktorların çoğu kendilerine biçilen “iyileştiricilik” rolünü benimseyerek, mesleki pratiklerini kendilerine başvuran hastaları iyileştirmeye çalışmakla sınırlarken, bazı doktorlar yalnızca kendilerine başvuran hastaları iyileştirmeye çalışmakla yetinmeyip, hastalıklara yol açan koşulları da iyileştirmek istediler ve böylece “başka bir doktorluk” doğdu.
Bugün (21 Ocak) Lenin’in aramızdan ayrılışının 100. yıldönümü.
2024 yılını Lenin’in anısına “Lenin Yılı” olarak anacağımızı duyurmuştuk. Sloganımız “İki, üç, daha fazla Lenin”, çünkü Rosa Luksemburg’un “ya sosyalizm, ya barbarlık” öngörüsünün bütün acımasızlığıyla doğrulandığı günümüzde, dünyanın yeni Leninlere yüz yıl öncesinden çok daha fazla ihtiyacı olduğunu düşünüyoruz.
ÖNSÖZ
İkinci Emperyalistler-arası Paylaşım Savaşı yıllarında iki toplumcu hekim, Dr. M. Hulusi Dosdoğru ve Dr. Sâbire Dosdoğru, Türkiye’de toplumcu tıp düşüncesine ses oldular ve ülkemizde sağlık sorunlarına “toplumcu” yaklaşımın ilk örneklerini sundular.
Dr. Sâbire Dosdoğru, Tan Gazetesi’nde yayınlanan bir yazısında toplumcu tıbbın kurucusu Friedrich Engels’e atıf yaparken, Dr. M. Hulusi Dosdoğru da Sendika Gazetesi’nde yayınlanan bir makalesinde, yirminci yüzyılın ilk yıllarında toplumcu tıp düşüncesinin Avrupa’da yayılmasını sağlayan Dr. Alfred Grotjahn’dan alıntı yapıyordu.
Muhtemelen 2023 yılı gelecekte en çok anımsayacağımız ve en çok atıf yapacağımız yıl veya birkaç yıldan biri olacak.
2023 yılı Türkiye’yi derinden sarsan olaylara sahne oldu. Bunların büyük bir bölümünü blogumuzda “toplumcu tıp” bakış açısıyla ele almaya çalıştık.
Yılın ilk aylarında yaşadığımız deprem, muhtemelen 1999 Gölcük depremi gibi uzun yıllar hafızalardan silinmeyecek.
Ardından 14 Mayıs depremi yaşandı. Her soydan ve her boydan muhalefetin 20 yıllık AKP iktidarı karşısında uğradığı hazmedilemez hezimet de yıllarca unutulamayacak.
Üçüncü deprem yaz ortasında geldi ve Türkiye’nin “emeklilerini” vurdu. Türkiye Cumhuriyeti tarihinde emeklilerin maaşları ilk kez arttırılmadı. Bu da en azından emekli yurttaşlarımızın ömürlerinin sonuna kadar unutamayacağı bir olay.
Çanakkaleliler de muhtemelen Çanakkale’nin önümüzdeki onyıllarına damga vuracak orman yangınını asla unutamayacak, çünkü yangında tam da önümüzdeki yıllarda imara açılması beklenen “parseller” yakıldı.
Yılın son aylarında son deprem Gazze’den geldi ve bizi derinden etkiledi. Türkiye bir taraftan sözde Filistinlilerin yanında görünürken, diğer yandan İsrail’e ihracatını kesintisiz, hatta arttırarak sürdürdü. Muhtemelen bu utanç da uzun süre unutulmayacak. Belki de biz unutmak istesek dahi, Filistinliler unutturmayacak...
2023 BLOG İNDEKSİ İÇİN TIKLAYINIZ
Geçtiğimiz günlerde British Medical Journal - Global Health dergisinin online nüshasında Guddi Singh ve Jason Hickel imzasıyla “Capitalogenic disease: social determinants in focus” başlıklı bir editoryal yayınlandı. Makalede kapitalizmin insanları nasıl hasta ettiği, hastalıklarını sürdürdüğü ve sağlıkta eşitsizlikler yarattığı anlatılıyor.
Şüphesiz kapitalizmin insanları nasıl hasta ettiği Friedrich Engels’in “İngiltere’de Emekçi Sınıfların Durumu” başlıklı kitabını okuyanlar için sır değil. Engels günümüzden 178 yıl önce emekçiler arasında yaygın olan hastalıkların ve vakitsiz ölümlerin nedenlerinin yoksulluk veya kötü çalışma ve yaşam koşullarında değil, bunlara da neden olan üretimin kapitalist örgütlenmesinde ve sosyal çevrede aranması gerektiğini söylüyordu.
Birkaç yıl sonra Engels’in ifadelerini tıbba tercüme eden Rudolf Virchow da, işçilerin ve emekçilerin yaşam koşullarının, kötü barınma ve beslenme koşullarının onları hastalıklara “daha yatkın” hale getirdiğini, diğer bir deyişle hastalıkların oluşması ve gelişmesi için “yeterli” koşulu yarattığını savunmuştu.
Yazarların makalelerinde Engels ve Virchow’a hiçbir atıf yapmadan, iddialarını günümüzde yeniden dünyanın en prestijli dergilerinden birinde gündeme taşımaları “ahlaki” yönden tartışılabilir, fakat makalenin sağlık sorunlarının kökeninde kapitalist üretim tarzını araması takdire değer.
