Bugün Rusya’da tarih yapan liderlere göre yaşamı belirleyen etmenler, kurumlar, fikirler ve kolektif topluluklar halindeki insanlardır; fakat Amerikalılara göre tarihi bireyler yapar. Nikolay Aleksandroviç Semaşko Rusya’da yaptıklarını herhangi bir ülkede yapmış olsaydı, muhtemelen dünya tıp çevrelerinde tanınmış bir figür olurdu. Sağlık Bakanlığı’nın yoktan var edilmesi ve bugünkü devasa boyutuna büyümesi Semaşko’nun zihinsel enerjisinin ve insanları yönetme becerisinin bir anıtıdır.
Rusya’da devrimden önce ordu veya demiryolları gibi sağlıkla ilgili olmayan çeşitli birimlerin sağlık alanında örgütlenmeleri olmasına rağmen, Rusya’nın “merkezi” bir sağlık örgütü (Sağlık Bakanlığı) yoktu. Genelde hekimler, Rusya’daki diğer profesyoneller gibi, onları mülksüzleştiren ve özel çalışma “haklarını” ellerinden alarak, hekimlere devlet memuru olarak zorlu çalışma ve düşük ücret sunan işçilerin devrimine sempati duymuyorlardı. Dr. Semaşko ideallerine bağlı bir kadın ve erkekler grubuyla bu hoşnutsuz personel ve örgütsüz maddi koşullardan, herhangi bir devletin kontrol ettiğinden daha geniş bir alanda karmaşık görevleri yürüten bütüncül bir Sağlık Bakanlığı yarattı.
Semaşko bunu başarabildi, çünkü herkes onun ister Slav ister Semitik, ister komünist ister Kazak, ister köylü ister profesör olsunlar bütün Rus halkının sağlığı konusundaki samimiyetini kabul ediyordu. Semaşko her yerde sıkı bir partili olarak tanınıyordu, fakat yaptığı atamalarda ve verimli çalışanlara destek verirken asla kimsenin politik görüşünü sorgulamadığı görülüyordu. Muhtemelen Rusya’da hala komünizm kuramından nefret eden birçok sağlıkçının saygı ve sadakatini kazanmasının sırrı buydu.
GENÇ SEMAŞKO
Dr. Semaşko 1874’de Orlov’da doğdu. Kırsal kesimde yetişen Semaşko, Rusya’nın radikal liderlerinin çoğunun sahip olmadığı güçlü, sağlıklı bir bedene sahip oldu. Onunla karşılaşan birinin hissedeceği diğer bir özelliği, muhtemelen çocukluğunda ilkel koşullarda gelişen oldukça kendi kendine yeterli, acil durumlarda kendisine ve başkalarına pratik sahip çıkabilme yeteneğiydi ki bu da Rusların genel bir özelliği değildi. Çocukluğundan beri köylülere sempati duyduğu ve toprak sahiplerinin köylülere muamele tarzını hoş görmediği söylenirdi.
Daha küçük bir çocukken, genç bir arkadaşını yolda kendisini atıyla geçtiği için hapse gönderen yerel bir memura yumruklarıyla girişmişti. Ancak köylülerin sevinçlerine ve acılarına sempatisi asla duygusal değildi. Belki onlarla çok yakın oluşundan, köylülerin zayıflıklarını ve güçlü yanlarını öğrendi: fikirlerden ve ideallerden çok kişilere bağlılık, nesiller boyu doğayla tek başına mücadele etmekten gelen bencil bireycilik ki bu köylülerin sosyalizmin anlamını kavrayamamalarına neden oluyordu. Semaşko kendi neslinden birçok eğitimli insanın Tolstoy’dan etkilenerek halkçı” hareketlere katılmasına rağmen asla “halkçı” olmadı.
Öğrenimini yaşadığı kırsal bölgenin yakınlarındaki okullarda gördü. Bu katı, neredeyse askeri bir disiplin altında, oldukça formel ve kitaba dayalı bir eğitimdi. Lisenin son yıllarında devlet müfredatı dışında kaynaklar aradı. Bir dizi hevesli öğrenciyle birlikte politik ve sosyal sorunlara ilişkin bir kulüp örgütledi. Tutumlarının çok radikal olmamasına rağmen yaptıkları işi çok ciddiye aldılar ve bu yıllar özgür düşünce ve ifade üzerinde baskı yılları olduğundan, öğretmenleri de onları ciddiye aldı. Kulübün varlığı ortaya çıktığında üyelerin çoğu üniversiteye girmelerini yasaklayan bir belge ile okuldan atıldı fakat Semaşko arkadaşlarından daha şanslıydı. Başarılı bir öğrenciydi ve yıllarca sınıf birincisi olmuştu. Bu sayede yalnızca ciddi bir azar işiterek Moskova Üniversitesi tıp fakültesine girebildi.
TIP FAKÜLTESİ YILLARI
1893’de Moskova’ya geldiğinde mevcut politik ve toplumsal koşullardan kendisi gibi hoşnut olmayan çok sayıda öğrenci buldu. Bu daha olgun genç insanlar kendilerini yalnızca edilgen biçimde sorunları tartışmakla sınırlamıyor, aktif bir propaganda kampanyası yürütüyorlardı. Okuma kulüpleri örgütlendi ve entelektüeller arasında yasadışı kitap kütüphaneleri dolaştırıldı ve işçiler arasında daha çok radikal literatür gizlice dolaştırıldı.
Nikolay henüz üniversitedeyken babası ölünce masraflarını kendisi karşılamaya başladı. Çalışmak zorunda kalması radikal çevrelerin etkinliklerine katılmak için zaman bulmasını daha da güçleştirdi. Ancak üçüncü sınıftayken oldukça tanınıyordu ve öğrencilerle polis arasındaki küçük bir çatışma nedeniyle diğer liderlerle birlikte birkaç aylığına hapsedildi. Koşullar kötüydü: küçük karanlık hücreler, egzersize izin verilmemesi, okumaya izin verilmemesi. Fakat sonunda gardiyanın kendilerine bir kitap vermesini sağladılar. Kapağını açtıklarında bunun Fransızca bir İncil olduğunu gördüler. Semaşko sonraki üç ay bu kitabı Fransızca öğrenmek için kullandı. Hapisten çıkınca bir buçuk yıl için polis gözetimi altında olacağı memleketi Orlov’a sürgün edildi ve üniversiteden atıldı.
Semaşko sürgündeyken büyük bir iştahla bilim, tarih, felsefe ve politik ekonomi okudu ve aynı zamanda demiryolu işçileri için pazar günleri bir okul açtı. Bu pazar günü okulları çok popülerdi ve cahil erişkinleri eğitmenin meşru bir aracıydı. Politik, sosyal veya dinsel anlamı büyük ölçüde öğretmenin kişiliğine bağlıydı. Bu dönemde Semaşko okulunda Marksist sosyalizm öğretiyordu. Eski arkadaşları olan köylüleri değil, demiryolu işçilerini öğrenci olarak seçmesi anlamlıydı.
1897’de sürgün bitti ve Semaşko hemen tıp eğitimini tamamlamak için Kazan Üniversitesi’ne girdi. Yine enerjisini radikal kanallara akıttı ve şehir işçileri arasında gizli politik gruplar örgütledi. Bu etkinliklerde devrimden sonra başbakan olacak olan Rikov’la tanıştı ve arkadaş oldu. Semaşko aynı zamanda topluma hizmet aşkıyla yanan genç, heyecanlı bir kadın öğrenciyle de tanıştı. Bu kadın da eşi olacaktı. Eşi ilk yıllarda 1901’ekadar Semaşko’ya kulüplerde ve literatürün yeraltı dağıtımında yardımcı oldu. Semaşko ücretleri ödenmeyen işçiler için öğrencilerin gerçekleştirdiği bir gösterinin liderlerinden biri olarak hapse atıldı. Birkaç aylık hapisten sonra salıverildi fakat Kazan’a ve diğer ticari merkezlere girmesi yasaklandı. Bu yasak nedeniyle kentin varoşlarından birine yerleşti ve zorlukla sınavlarını vererek tıp eğitimini tamamladı.
HEKİMLİK YILLARI
Semaşko hekimliğe Samara’da başladı, fakat 1904’de yeraltı politik çalışmasında etkin olduğu Nijni Novgorod’a taşındı. Ertesi yıl yeniden tutuklandı ve bir yıl kadar hapse atıldı. Artık tehlikeli bir radikal olarak tanınıyordu ve izlendiği için politik çalışma yapması olanaksızlaşmıştı. Hapisten çıktıktan sonra Rusya’yı terk ederek Cenevre’deki göçmen Rus grubuna katıldı.
Dayısı Plekhanov, Cenevre’deki Menşevikler’in lideriydi ve Bolşevik yeğenine karşı soğuktu. Semaşko Cenevre’de Lenin’le tanıştı, dostu ve çalışma arkadaşı oldu. Burada Rusya’da ve diğer ülkelerde dağıtılmak üzere kitapçıklar ve gazeteler hazırlanıyordu. Bütün gece süren yarı gizli oturumlarda parti politikaları üzerine tartışmalar yapılıyordu. Kıt kanaat ve telaşlı bir yaşamdı, aşırı entelektüel ve pratikten uzak, fakat katılımcıların ateşli ruhunu tatmin eden bir yaşam.
Birkaç yıl içinde sosyalist parti içindeki ayrım çok keskinleşti ve Lenin’in liderliğindeki Bolşevik grup Paris’e taşındı. Semaşko ailesi burada gruba katılarak varoşlara yerleşti. Semaşko geçimini hekimlik yaparak sağlıyordu ve aynı zamanda partisinin Merkez Komitesi’nin Dış Büro sekreterliğini yürütüyordu. Enerjisinin büyük bölümünü Paris’teki işçiler için bir okul kurmaya adadı. Sosyal sigorta ve 8 saatlik işgünü konularında topluma açık konuşmalar yapıyordu. 1913 yılında Fransız hükumeti ajitatör gruptan şüphelendiğinde başka bir yer bulmaları gerekti ve Semaşko Balkanlara geçerek Rusya’daki Nisan Devrimi’ne kadar burada hekimlik yaptı.
DEVRİM
Semaşko Rusya’da Nisan Devrimi olunca hemen Rusya’ya geçmek istedi, fakat Kerenski hükumeti Semaşko gibi tanınmış bir Bolşevik’i hoş karşılamadı. Sınırda birkaç ay tutuklu kaldıktan sonra Eylül’de Moskova’ya gidebildi ve tıbbi ve politik etkinliklerine yeniden başladı. Zamoskovresky bölgesinin vekili oldu ve Ekim Devrimi’ne katıldı. Devrimin ardından Moskova Sağlık Departmanı’nın başına getirildi.
Moskova Sağlık Departmanı işletecek fonu olmayan örgütsüz özel hastaneler, birkaç berbat donatılmış kamu hastanesi ve sayıları yarıya inmiş bezgin hekim, feldsher ve hemşire karmaşasıydı. Semaşko bunları bir araya getirmeye ve bir çalışma planı yapmaya çalışırken, Sovyet hükumeti Petrograd’dan Moskova’ya taşındı ve Lenin hemen eski dostu Semaşko’dan ulusal ölçekte bir Sağlık Bakanlığı için bir taslak hazırlamasını istedi.
Yıllardır kolektivist bir düşünce taşıyan biri için böyle bir Bakanlık için plan hazırlamak zor değildi. Fakat asıl sorun planı yaşama geçirmekti. Sosyalleştirme (sağlık hizmetlerinin devlet tarafından herkese eşit ve ücretsiz olarak sunulması) devlet için hiçbir zaman bir gelir kaynağı olmamıştı ve olamazdı. Öte yandan kamusal okul sistemi gibi oldukça pahalıydı. Bazı komünistler dahi sosyalleştirmeyi böyle görüyordu. Semaşko ve Lenin, arkalarındaki birkaç kişiyle Halkın Sağlığı Koruma Komiserliği’nin (Sağlık Bakanlığı) kabul edilmesi için savaştı. Ancak Bakanlık kurulduktan sonra Bakanlığı çalıştırma sorunu hala yerinde duruyordu.
Burada Dr. Semaşko tek başınaydı. İşe koşmak zorunda olduğu insanlar aristokrat düşünceli, eski hekimlerdi. Bu sırada Rusya’nın sağlık koşulları çok kötüydü. Tifüs, kolera ve sıtma salgınları kol geziyordu; tifo, çiçek ve kızıl yükselişteydi. Ancak böyle bir krizde hekimlerden mesleklerine bağlılıklarını talep etmek ve aynı zamanda herkesi tıbbi durumun devlet tarafından kontrol edilmesin gerektiği konusunda ikna etmek daha kolaydı. Salgınlar ve açlığın en kötü yılları bittiğinde daha yapısal önleyici çalışmalar göz önüne alındı. Sağlık Bakanlığı kararlı adımlarla ilerliyor ve Bakan herkes tarafından bir bilge olarak övülüyordu.
SAĞLIKTA SEMAŞKO MODELİ
1922 yılından itibaren sağlık çabaları kademeli olarak genişledi ve pekişti. Eski ünlü uzmanlar, politik görüşlerine bakılmaksızın, kendilerini yeniden eski işlerinin başında buldular. Dr. Pavlov Leningrad Önleyici Tıp Enstitüsü’nün başındaydı, Dr. Seperansky Moskova Ana Çocuk Sağlığı Enstitüsü’nün yöneticisiydi ve başka birçokları eskiden özel çalışırlarken olduğundan çok daha geniş araştırma fırsatı ve tesisi bulmuşlardı. Rusya’da her hekim için iş vardı; eskiden rahibe olan iki kadın hekim dini kostümlerini çıkartmaksızın devlet hizmetine kabul edildi. Tarihte ilk kez “önleyiciliğe” ağırlık veren bir sağlık modeli örgütleniyordu.
Diğer mesleklerden insanlar işleri sabote ederken, hekimlerin çoğunun çalışma isteği ve hükumetin hekimlerin politik görüşlerine karşı tolerans göstermesi Dr. Semaşko’ya duyulan genel güven sayesindeydi. Semaşko hükumette en kolay erişilebilen bakandı. Yalnızca görüşme nedenini yazılı olarak bildirmek ve “Sağlık Bakanlığı Ofislerinde Sigara İçilmez”, “Tokalaşmayın. Zaman Kaybıdır ve Hastalık Bulaştırabilir” gibi yazılar bulunan salonda sıra beklemek yeterliydi. Bakan kısa boylu, şişman ve neşeliydi; soru ve yanıtlarında kesindi, Bakanlığının birçok detayına ilişkin gerçek bilgiler veriyordu. Onunla görüşmeden ayrılan biri, yeni Rusya’nın gerçek inşacılarından biriyle yüz yüze geldiğini hissediyordu.
Kaynak: Haines, A. J. (1928). Health Work in Russia. New York: Vanguard Press. Chapter 4.
Akif Akalın
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder