Tabii burada mesele Bakanlar Kurulu’na bir sandalye daha konması değil. Bir devletin sağlık için bir “Bakanlık” kurması, sağlığı bireylerin “özel” sorunu olarak değil, “toplumsal” bir sorun olarak gördüğünün, bu alanda sorumluluk üstlendiğinin ifadesidir.
Biz “bunu tarihte ilk kez sosyalistler yaptı ve sermayeyi de sağlık konusunda sorumluluk almaya zorladı” diyoruz, SSCB’nin 1918'de örgütlediği Sağlık Halk Komiserliği’nin tarihteki ilk Sağlık Bakanlığı olmadığını savunanlar, sosyalizmin bu konuda bir yenilik getirmediğini söylüyor.
BUGÜNE HÜKMEDEN GEÇMİŞE HÜKMEDER, GEÇMİŞE HÜKMEDEN GELECEĞE HÜKMEDER
Dünyadaki ilk Sağlık Bakanlığı'nın Sovyetler Birliği tarafından örgütlendiği gerçeği, başta Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) olmak üzere birçok uluslararası platformda defalarca dile getirildi ve hiçbir itirazla karşılaşmadı. Örneğin DSÖ'nün Cenevre'de 5 - 22 Mayıs 1970 tarihinde düzenlenen 23. Dünya Sağlık Konseyi toplantısında söz alan Çekoslovak delege Dr. Plesko, 100. doğum gününü kutladığı Lenin'in, dünyanın ilk Sağlık Bakanlığı'nı örgütlediğini anımsatıyordu (WHO, 1970: 154).
O gün toplantıda bulunan Küba delegeleri Dr. M. Escalona Reguera (Halk Sağlığı Bakanlığı yöneticisi), Dr. N. Garcia - Calella Gonzales (Tıp Fakültesi Dekanı) ve F. Ortiz Rodriguez (Küba’nın BM Daimi Temsilcisi) (WHO, 1970: 4) veya Avusturya delegeleri G. Wondrack, (Devlet Bakanı), Dr. F. A. Bauhofer (Sağlık Bakanlığı yöneticisi) ve Dr. R. Havlasek (Sosyal İşler Bakanlığı yöneticisi) (WHO, 1970: 1) Plesko'ya itiraz etmediler. Fakat bugün dünyada ilk Sağlık Bakanlığı'nın 1909 yılında Küba'da veya 1917 yılında Avusturya'da örgütlendiğine ilişkin iddialar var.
Bugüne hükmeden güçler, geleceğe de hükmedebilmek için geçmişe hükmetmeye çalışıyor. Yirminci yüzyılın sonlarına doğru işçi sınıfının sosyalizmden uzaklaşmaya başlaması ve sosyalizmin çözülmesiyle birlikte tarih yeniden yazılmaya, sosyalizmin geçmişteki başarıları tarihten silinmeye başlandı. Sermayenin üniversiteleri, tarihi sermayenin çıkarları doğrultusunda yeniden yazmaya başladılar.
Sosyalizme saldırının sağlıktan başlaması tesadüf değil. Çünkü sosyalizm sağlıkta öyle başarılıydı ki, sosyalizmin en azılı düşmanları dahi sağlık konusunda ağızlarını açamıyorlardı. Kapitalizme geri dönen eski sosyalist ülkelerde yeni yönetimler, halkın tepkisini çekmemek için çok uzun bir süre sağlıktaki sosyalist uygulamalara (dispanserizasyon yöntemi, poliklinik sistemi vb) el süremediler. Sosyalizmin çözülmesinin üzerinden 30 yıl geçmiş olmasına rağmen, bugün bile eski sosyalist ülkelerde sağlıkta geçmişin sosyalist uygulamaları yaşıyor.
AVUSTURYA İDDİASI
Bugün insanlara geçmiş çarpıtılarak, sermayenin gereksinimlerine göre yeniden sunuluyor. Bazı akademisyenler dünya üzerinde ilk Sağlık Bakanlığı’nın 1917 yılında Avusturya’da kurulduğunu iddia ediyorlar. Ukraynalı akademisyen Tetyana Lahmanyuk, Ivan Gorbachevsky – Minister of Austria başlıklı makalesinde, Gorbachevsky’nin “anılarına” dayanarak, tarihteki ilk Sağlık Bakanı’nın Ukrayna kökenli bir Avusturya vatandaşı olan Ivan Gorbachevsky olduğunu savunuyor. Lahmanyuk iddiasına temel aldığı, Gorbachevsky’nin anısını şöyle aktarıyor:
“30 Ağustos 1917’de Bakan olarak atandım. Kararname mevcut Sosyal Yardım Bakanlığı’ndan bağımsız çalışacak bir Sağlık Bakanlığı kurulması için hazırlık yapılmasına ilişkindi” (Lahmanyuk, 2011: 246).
Aslında iddia Lahmanyuk'tan çok daha önce, SSCB'de sosyalizm çözüldüğünde ortaya atılıyor. Ukrayna'nın Ternopil Devlet Tıp Üniversitesi, 1 Temmuz 1992'de aldığı bir kararla ismini değiştirerek I. H(G)orbachevsky Ternopil Ulusal Tıp Üniversitesi adını alıyor. Kuşkusuz burada bir değil "iki" değişiklik var, biri ismin başına I. H(G)orbachevsky eklenmesi, ikincisi "devlet" yerine "ulusal" teriminin geçmesi. Bu ikinci değişiklik üniversitenin eskiden olduğu gibi "ücretsiz" olmadığı anlamına geliyor.
I. H(G)orbachevsky Ternopil Ulusal Tıp Üniversitesi'nin web sitesinde H(G)orbachevsky'nin yaşam öyküsüne yer verilmiş. Burada da "... 1918 yılında ilk Sağlık Bakanı olarak atandı, böylece Avusturya'da Sağlık Bakanlığı'nın, dünyadaki ilk Sağlık Bakanlığı'nın kurucusu oldu" ifadesi yer alıyor (1).
Şüphesiz aşağıda görüleceği gibi Avusturya'nın sahip çıkmadığı bu iddianın, Ukrayna'da "Tıp Tarihi" dersinde öğrencilere anlatılmasına ve ders kitaplarında yer almasına itiraz edenler de var fakat arkalarında işçi sınıfı durmadığı için sesleri duyulmuyor.
Avusturya’da bugün sağlıktan da sorumlu olan ve Dünya Sağlık Örgütü’nün Avusturya’da Sağlık Bakanlığı olarak muhatap kabul ettiği Federal Sosyal İşler, Sağlık, Bakım ve Tüketici Koruma Bakanlığı var. Bakanlık, 30 Ekim 2008’de kuruluşunun 90. yılını kutlamış ve 2009 yılında bir broşür yayınlamış: Festschrift: 90 Jahre Sozialministerium.
Broşürün sonunda, Avusturya tarihinde Sosyal İşler, Sağlık, Bakım ve Tüketici Koruma alanlarında “Bakanlık” yapanların isimleri yer alıyor. Listenin ikinci sırasında Ministerium für Volksgesundheit (Halk Sağlığı Bakanlığı), Minister (Bakan) Dr. Johann HORBACZEWSKI (30. 7. 1918 - 30.10.1918) ifadesi yer alıyor (BASK, 2009: 72).
Oysa Rusya’da Sağlık Halk Komiserliği kararnamesi Lenin tarafından 11 Temmuz 1918’de imzalanıyor ve Nikolay Semashko 18 Temmuz’da, diğer bir deyişle Horbaczewski’den 12 gün önce görevine başlıyor.
Ancak literatürde Avusturya'nın Sağlık Bakanlığı konusunda bazı tereddütler olduğu gözleniyor. British Medical Journal’ın 14 Eylül 1918 tarihli nüshasında Avusturya Sağlık Bakanlığı konulu bir habere rastlanıyor. Haberde Bakanlığın örgütlendiği tarih yok, fakat “yakınlarda” örgütlendiği belirtiliyor. Haberde çok enteresan bir ifade var:
“Gerçi bu ülkede, bu Bakanlığın orijinine ilişkin çok az şey duyulduğundan, dağınık referanslarla doğuşuna karar vermek kolay değil” (BMJ, 1918: 290).
Wikipedia’nın k.k. Ministerium für Volksgesundheit başlıklı maddesinde ise olay şöyle aktarılıyor:
Horbaczewski, 30 Ağustos 1917’de İmparator 1. Karl tarafından Ernst von Seidler hükumetinde, Avusturya – Macaristan İmparatorluğu’nun “batı yarısında” bir Sağlık Bakanlığı kurulması için hazırlık yapması için İçişleri Bakanlığı emrine atanmış (2). İmparator, 24 Kasım 1917’de yeni Bakanlığın kurulmasına onay vermiş. 27 Temmuz 1918’de İmparator tarafından çıkartılan bir yasa ile Bakanlık kurulmuş (3). İmparator 30 Temmuz 1918’de Horbaczewski’yi, Hussarek hükumetinde Halk Sağlığı Bakanı olarak atamış (4).
Bu nedenle yukarıdaki broşürde Horbaczewski’nin 30 Temmuz 1918’de Bakan olarak atandığı belirtilmiş. Fakat Horbaczewski’nin Bakanlığı sadece 3 ay sürüyor ve Halk Sağlığı Bakanlığı 30 Ekim 1918’de yeniden Halk Sağlığı Ofisi düzeyine indiriliyor ve başına Ignaz Kaup getiriliyor (Wikipedia, tarihsiz).
ÇARLIK RUSYASI İDDİASI
Rusya'da birçok akademisyen Birinci Paylaşım Savaşı sürecinde Çarlık Rusya'sında askeri gereksinimlerin ülkedeki sağlık kurumları arasında bir eşgüdüm talep ettiğini ve savaş koşullarının halk sağlığını kötüleştirmesinin de ülkede merkezi bir sağlık örgütüne ihtiyacı daha da güçlendirdiğini ve bunlara yanıt olarak 21 Eylül 1916'da bir Merkezi Sağlık Kurulu oluşturulduğunu iddia ediyor. Akademisyenlere göre bu Kurul, "dünyadaki ilk Sağlık Bakanlığı veya prototipidir" (Reshetnikov ve ark, 2019: 17; Ivchenko ve ark., 2016: 184; Kozovenko, 2016: 274).
Sechenov Üniversitesi’nden Chizh ve Karpenko, tanınmış Rus jinekolog Dr. Georgy Ermolaevich Rein’in Rusya için bir Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü önerdiğini, önerinin Pirogov Cemiyeti tarafından hoş karşılanmadığını fakat 2. Nikola’nın desteğiyle Eylül 1916’da Rein’in devrim öncesi Rusya'nın "ilk ve tek Sağlık Bakanı" olduğunu iddia ediyor (Chizh ve Karpenko, 2017: 184 – 185).
Akademisyenlerin dünyanın ilk Sağlık Bakanlığı olduğunu iddia ettikleri Merkezi Sağlık Kurulu, çalışmasını 5 ay sonra durdurmuştur (Reshetnikov ve ark, 2019: 17). Diğer yandan bugün Rusya'da başka akademisyenler tarafından, Eylül 1916’da örgütlenen Sağlık Kurulu'nun iddia edildiği gibi Rusya'nın (dolayısıyla dünyanın) ilk Sağlık Bakanlığı olarak kabul edilemeyeceğini, bu tür Sağlık Kurullarının İngiltere’de çok daha önceki yıllarda, 1840’larda var olduğunu belirtilmektedir. (Sklyarova ve ark, 2019: 1107).
CUBANISMO
Şüphesiz Küba’yı bu kervan içinde görmek üzücü, fakat Küba’nın da SSCB’de sosyalizm çözüldükten sonra, tarihteki ilk Sağlık Bakanlığı’nın Küba’da örgütlendiğini iddia etmeye başladığını görüyoruz. Aslında bu kadarla kalsa belki Cubanismo denip geçilebilirdi, fakat bazı Kübalı yazarların daha da ileri giderek Küba’dan sonra Avusturya’nın da SSCB’den önce Sağlık Bakanlığı örgütlediği iddiasına destek vermeleri çok düşündürücü bir olgu.
Kübalı akademisyenlerin dünyadaki ilk Sağlık Bakanlığı’nın Küba’da örgütlendiği iddiasının kaynağı, La primera Secretaría de Sanidad del mundo se creó en Cuba (Dünyanın ilk Sağlık Sekreterliği Küba’da kuruldu) başlıklı makalenin yazarı olan gazeteci - yazar César Rodríguez Expósito.
Rodríguez Expósito makalesini Küba devriminden önce, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’nda “tarihçi” olarak çalışırken, 17 Temmuz 1957’de Küba Tıp Tarihi Cemiyeti’ne sunmuş. Makale 1958 yılında yayınlanmış (Rodríguez Expósito, 1958).
Öykü özetle şöyle anlatılıyor (Rodríguez Expósito, 1964: 140 - 145):
Küba'da 20 Mayıs 1902’de ABD vesayeti altında bir burjuva Cumhuriyet kurulunca, Başkan Tomás Estrada Palma, bu sırada Sağlık Departmanı direktörü olan Dr. Diego Tamayo Figueredo’yu İçişleri Bakanı olarak görevlendiriyor ve Sağlık Departmanı da İçişleri Bakanlığı’na bağlanıyor.
5 Kasım 1902’de Dr. José Ángel Malberty Delgado ve Dr. Gonzalo García Vieta, “Sekreterliklerin Dağıtımı” yasa tasarısı görüşülürken, sağlığın da “sekreterlik” düzeyine yükseltilmesi için öneri veriyorlar. 28 Nisan 1903’te tasarı Temsilciler Meclisi’nde kabul ediliyor ve onaylanmak üzere Senato’ya gönderiliyor. Senato tasarıyı reddediyor. Rodríguez Expósito bu girişimi 1909’da kurulacak Sağlık ve Hayır İşleri Sekreterliği’nin fitilini yakan kıvılcım olarak tanımlıyor.
1906 yılında ABD Küba’yı ikinci kez işgal ediyor ve Küba Kongresi’ni lağvederek yerine bir Danışma Komisyonu kuruyor. Kübalı hijyenistler Danışma Komisyonu’nu ülkedeki sağlık ve hayır kurumlarının yönetimini “ulusal departman” düzeyine yükseltmesi için ikna ediyorlar. “Geçici Hükumet” işlevi gören Danışma Komisyonu, 26 Ocak 1909’da ABD askerleri Küba’dan çekilmeden önce Küba’nın yeni düzeni kurulurken, Ulusal Sağlık ve Hayır İşleri Departmanı’nı “Sekreterlik” düzeyine yükseltiyor.
28 Ocak 1909’da Küba Cumhuriyeti yeniden kuruluyor ve Dr. Matias Duque Perdomo’nun direktörü olduğu Özel Hijyen Hizmeti (Servicio de Higiene Especial), Sağlık ve Hayır İşleri Sekreterliği ve Perdomo da Sağlık ve Hayır İşleri Sekreteri oluyor. Rodríguez Expósito bu gelişmeyi 1902 yılındaki yasa teklifiyle de ilişkilendirerek “Sağlık ve Hayır İşleri Sekreterliği (Secretaria de Sanidad y Beneficencia), ülkemizin ikinci işgali sırasında Kuzey Amerikalılar tarafından kurulmuş olmasına rağmen, münhasıran bir Küba girişimidir” şeklinde yorumluyor.
Başkanlık sisteminde “sekreterlikler”, teknik olarak parlamenter sistemlerdeki “bakanlıklara” karşılık gelmektedir. Fakat buradan hareketle, Küba dünyanın ilk Halk Sağlığı Bakanlığı’nı kurdu denebilir mi? Küba’nın dünyadaki ilk Sağlık Bakanlığı’nın kurduğunu iddia eden Rodríguez Expósito, yazısını dünyadaki tıp tarihçilerini, dünyadaki ilk Sağlık Bakanlığı’nı Küba’nın örgütlediğini kabul etmeye davet ederek tamamlıyor.
Rodríguez Expósito'nun iddiası SSCB'de sosyalizmin çözüldüğü döneme kadar Küba'da ilgi görmüyor. Ancak Küba dışından bazı Amerikalı yazarlar Rodríguez Expósito'ya atıf yaparak dünyadaki ilk Sağlık Bakanlığı'nı Küba'nın örgütlediğini yazıyorlar: Roberto E. Hernández, La Atención Médica en Cuba Hasta 1958 (ABD – 1969); Ross Danielson, Cuban Medicine (ABD - 1979).
Küba'dan ilk atıf 1998 yılında, Rodríguez Expósito'nun 1972 yılında ölümünden sonra Halk Sağlığı Bakanlığı'ndaki tarihçilik görevini üstlenen Gregorio Delgado Garcia'dan geliyor. Delgado Garcia, Küba'da Halk Sağlığının Tarihsel Gelişimi başlıklı makalesinde, Rodríguez Expósito'ya atıf yaparak dünyanın ilk Sağlık Bakanlığı'nın 28 Ocak 1909'da Küba'da kurulduğunu ve 10 Ekim 1940'ta yeni Anayasa'nın kabul edilmesiyle adının Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı olarak değiştiğini iddia ediyor (Delgado Garcia, 1998: 114).
Oysa Delgado Garcia'nın César Rodríguez Expósito anısına 18 Şubat 1977'de Küba Tıp Tarihi Cemiyeti'nde düzenlenen toplantıda yaptığı konuşmasında Expósito'nun makalesinin adını vermesine rağmen, tarihteki ilk Sağlık Bakanlığı'nı Küba'nın örgütlediği iddiasına değinmediğini görüyoruz. (Delgado Garcia, 1977: 26).
Delgado Garcia'nın dünyanın ilk Sağlık Bakanlığı'nı Küba'nın örgütlediğini iddia ettiği makalesi Halk Sağlığı dergisinde yayınlanırken, aynı yıl Genel Bütüncül Tıp dergisinde dünyanın ilk Sağlık Bakanlığı'nın SSCB'de örgütlendiğini belirten başka bir makale yayınlanıyor: "... 11 Temmuz 1918'de Lenin, Sağlık Halk Komiserliği'nin kuruluş kararnamesini imzaladı ... Bu yalnız Sovyet Cumhuriyetlerinde değil, aynı zamanda dünyadaki ilk merkezi sağlık organıydı" (Cardona Osorio, 1998: 288 - 289).
Delgado Garcia, 18 Ekim 1999’da Halk Sağlığı Bakanlığı’nın Camilo Cienfuegos salonunda “Dünyanın ilk Sağlık Bakanlığı'nın Küba'da kuruluşunun 90. Yıldönümü” başlıklı bir konferans veriyor ve konuşmasını şu cümleyle bitiriyor: “Bütün bu gerçekler (1909 süreci kastediliyor), sosyalist Devrimimizin bir parçası olan şimdiki eşsiz, kamusal Ulusal Sağlık Hizmeti’nin en parlak tarihi öncülünü oluşturuyor…” (Delgado Garcia, 2000: 63).
YÜZÜNCÜ YIL?
Küba Halk Sağlığı Bakanlığı 2009 yılında, Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) Amerika kıtasındaki ofisi olan Pan Amerikan Sağlık Örgütü (Pan American Health Organization veya PAHO) ile Küba Halk Sağlığı Bakanlığı’nın “kuruluşunun” yüzüncü yılı anısına İspanyolca – İngilizce Özel Dergi yayınlıyor (Lopez ve ark, 2009).
Dergideki ilk yazı Dr. Gergorio Delgado Garcia'ya ait. Halk Sağlığı Bakanlığı'nın 100. Yılı başlıklı yazısında iddiasını "genişleten" Delgado Garcia, "[b]öylece, yetkilerin tek elde toplandığı ve bağımsız olan kamu sağlığı örgütümüz bakanlık statüsü kazanıyor. Küba dünyada bir Sağlık Bakanlığı'na sahip ilk ülkeydi. Bazı ülkeler yıllar sonra izlediler: ilkler arasında 1917'de Avusturya, 1918'de Çekoslovakya, 1919'da İngiltere, 1920'de Fransa, 1921'de Dominik Cumhuriyeti ve Lübnan ve 1923'te Türkiye vardı" diyor (Delgado Garcia, 2009: 7).
Görüldüğü gibi burada farklı bir mecraya geçiliyor. Artık iddia Küba'nın sermaye devletinin, Sağlık Bakanlığı'nı SSCB'den önce kurmasını aşıyor, Avusturya'yı da SSCB'nin önüne koyuyor ve daha da inanması zor olanı "ilkler" arasında SSCB'nin adını anmıyor.
Aynı dergi içinde yer alan bir başka makalede de yazarlar, Kübalıların “… tıp tarihine en önemli katkılarından biri, dünyadaki ilk Sağlık ve Sosyal Yardım Sekreterliği’nin oluşturulmasıydı. Küba kamu sağlığı örgütüne bakanlık statüsü veren ilk ülke oldu” diyorlar (Torres ve Cruz, 2009: 54). Yazarlar bu cümleleri için Delgado Garcia’yı kaynak göstermişler…
Fakat Delgado Garcia’yı kaynak göstermelerine rağmen, Torres ve Cruz’ın makalesinde çok büyük iki fark görülüyor:
Birincisi, yazarlar “Bu şekilde Küba’nın kamu sağlığı örgütü birleşti, departman veya bakanlık kategorisiyle bağımsız hale geldi” (2009: 54) diyerek bir önceki ifadelerini muğlaklaştırıyor. Eğer söz konusu bir “departman” ise, Avrupa’da daha 1700’lerin sonlarında kamu sağlığı departmanı olan birçok hükumet var. Bu durumda Küba Avrupa’yı 100 yıl geriden izliyor olurdu.
İkincisi, yazarlar cümleye şöyle devam ediyor: “Küba örneğini ilk izleyenler arasında Halk Sağlığı Bakanlığı’nı 1917’de kuran Avusturya, 1918’de Çekoslovakya, Ekim Devrimi’nden sonra Rusya, 1919’da İngiltere, 1920’de Fransa, 1921’de Dominik Cumhuriyeti ve Lübnan ve 1923’te Türkiye vardı” (2009: 54). Gerçi cümle sonunda Garcia’ya atıf yok fakat kaynaklarının Garcia olması kuvvetle muhtemel. Çünkü cümle içinde aynı “yanlışlar” yineleniyor. Ancak önemli bir farkla: Sovyetler Birliği “dördüncü” sıraya konsa da, hiç değilse Garcia’dan farklı olarak dünyada Sağlık Bakanlığı’nı örgütleyen ilk ülkeler arasında gösteriliyor.
López Espinosa da (2009), Ulusal Sağlık Sistemi'nin, Küba tıbbı için unutulmaz bir tarih olan 28 Ocak 1909'u ihmal etmemesi gerektiğini savunuyor.
Delgado Garcia Küba'da akademi üzerinde kendi alanında oldukça etkili bir isim. 1972 yılından beri Halk Sağlığı Bakanlığı’nın “tarihçiliğini” üstlenmiş ve bugün Ulusal Halk Sağlığı Okulu’na dönüşen Sağlığı Geliştirme Enstitüsü’nde Tıp Tarihi kürsüsünü kurmuş. Halen Halk Sağlığı Bakanlığı ve Ulusal Halk Sağlığı Okulu’ndaki görevlerini sürdürüyor ve Tıp Tarihi Cemiyeti ile Bilim ve Teknoloji Tarihi Cemiyeti’nde başkan yardımcılığı görevini yürütüyor. 29 kitap, 13 broşür ve 622 bilimsel makale yayınlamış (Amaro Cano, 2008; ECURED, tarihsiz1; Garcia, 2016).
2000'li yıllarda Küba'da başka akademisyenlerin de Delgado Garcia'ya katıldıkları görülüyor. Küba’nın internet üzerinden etkinlik gösteren bir Sanal Sağlık Üniversitesi var (Universidad Virtual de Salud de Cuba). Üniversitenin web sitesinin makaleler sayfasında Unutulmaz Tarihler bölümü (Fechas Memorables) yer alıyor. 27 Ocak 1909. Küba ve dünyanın ilk Sağlık Bakanı'nın atanması başlıklı makalesi bu bölümde yayınlanan José Antonio López Espinosa, bize hiç duymaya alışık olmadığımız bir Küba tarihi çiziyor:
“Küba dünyada bir Sağlık Bakanlığı olan ilk ülkeydi… 1940’da yürürlüğe giren Cumhuriyet Anayasası ile Sağlık Bakanlığı’nın ismi, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı olarak değişti. 1959’da adı yeniden Sağlık ve Hastane Yardımı Bakanlığı olarak değişti ve bir yıl sonra bugünkü Halk Sağlığı Bakanlığı ismi kondu” (López Espinosa, 2011).
López Espinosa daha sonra Pedromo’dan başlayarak 1909’dan, 2002 yılına kadar Sağlık Bakanlığı yapanların isimlerini ve göreve başladıkları tarihleri sıralamış. Küba Devrimi'nin, her ne kadar Küba burjuvazisi anti - emperyalist mücadelede yer almış olsa da bu şekilde Küba'nın burjuva tarihinin dolaysız bir devamı gibi sunulması yürek burkuyor.
Tabii burada 1909 yılında örgütlenen sekreterliğin adının “Sağlık Sekreterliği” değil, “Sağlık ve Hayır İşleri Sekreterliği” olduğunu, Küba’nın önde gelen tarih profesörlerinden López Espinosa’nın bunu “Sağlık Bakanlığı” olarak yazmasında bir art niyet olmadığını düşünebiliriz. Fakat 1959 sürecini basitçe bir “isim değişikliğine” indirgemek, dahası Küba’nın Halk Sağlığı Bakanlığı’nın 1909 yılında “ABD tarafından örgütlenen” Danışma Komisyonu’nun çıkarttığı yasa ile kurulan bir oluşuma “doğrudan” bağlamak hiç yakışık almıyor. Bu arada, 1909 yılında Küba’da tarihin ilk Sağlık Bakanlığı’nı örgütlediği iddia edilen ABD’de bu tarihlerde bir Sağlık Bakanlığı bulunmadığını not edelim.
Kübalı yazarlar arasında ilk Sağlık Bakanlığı'nın Küba'da kurulduğu noktasında bir uzlaşma var fakat tarih konusunda farklı görüşler var. Santa Clara'daki Ernesto Che Guevara Kardiyoloji Merkezi'nin CEO'su (Chief Executive Officer), Carlos J. Finlay'in 1902 yılında Sağlık Bakanı olduğunu ve 28 Şubat 1905'te "kıtanın ilk Sağlık Bakanlığı'nın kurulduğunu" iddia ediyor (Duenas Fernandez, 2016: 249).
Ne yazık ki bugün bu yanlış bilgi ve yorumlar, Küba’nın Ulusal Halk Sağlığı Okulu’nun Luis Suárez Rosas (2012: 443 - 444) gibi önde gelen akademisyenleri tarafından yayınlarında kullanılıyor, prestijli yayınlarında yer alıyor. Villa Üniversitesi'nden Jose Ramon Ruiz Hernandez, Küba'nın sağlık alanındaki bütüncül yaklaşımını 1909'daki girişime dayandırıyor (Ruiz Hernandez, 2015: 8).
Küba Ansiklopedisi’nin (ECURED) Matias Duque Perdomo maddesinde, “Küba kamu sağlığı örgütünü bakanlık statüsüne yükseltince (dünyada bunu yapan ilk ülkeydi), Sağlık ve Hayır İşleri Sekreteri olarak atandı” yazıyor (ECURED, tarihsiz2).
Küba Ansiklopedisi’nin Halk Sağlığı Bakanlığı’nın Evrimi maddesi de, dünyadaki ilk Sağlık Bakanlıkları arasında Sovyetler Birliği’ni vermediği gibi, devrimden sonraki gelişmeleri, sanki kadro değişimi gibi aktarıyor: 1 Ocak’ta devrim olmuş, 5 Ocak’ta Dr. Julio Martinez Paez Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı atanmış, 21 Ocak 1959’da Batista rejimiyle ilişkili veya yolsuzluklara karışmış bürokratlar temizlenmiş, 6 Şubat’ta ayrı bir Sosyal Yardım Bakanlığı kurulunca, bakanlığın adı Sağlık ve Hastane Yardımı Bakanlığı olarak değişmiş, sonra da 23 Ocak 1960’ta bakanlığın ismi yeniden değiştirilerek Halk Sağlığı Bakanlığı olmuş, yapısı güçlendirilmiş… ECURED'in özellikle 1960'lı yıllarda sağlık hizmetlerinin örgütlenmesi sürecinde sosyalist ülkelerin yardımına değinmemiş olması da dikkat çekiyor (ECURED, tarihsiz3).
Küba'da yayın yapan Radio 26, 17 Ocak 2019 tarihli yayınında López Espinosa'yı kaynak göstererek dünyanın ilk Sağlık Bakanlığı'nın 1909'da Küba'da kurulduğunu ve Küba'yı 1917'de Avusturya'nın izlediğini belirtiyor (Almeida Bacallao, 2019).
Bardağı taşıran son bir damla vardır. Aslında tek bir damladır fakat bazı gerçekleri görünür kılar. Küba Halk Sağlığı Bakanlığı da, son aylarda web sayfasındaki Bakanlığın "tarihi" bölümünde değişiklik yaparak, Delgado Garcia'nın iddiasını "resmileştirdi". 28 Ocak 1909'da örgütlenen Sağlık ve Hayır İşleri Sekreterliği'nin dünyadaki ilk Sağlık Bakanlığı olduğu iddiasını resmileştiren Halk Sağlığı Bakanlığı, tarihin yeniden yazılmasına katkıda bulundu. (MINSAP, 2020).
Bugün 1909 yılında Küba sermayesinin örgütlediği bir kurumu tarihteki ilk Sağlık Bakanlığı olarak göstermeye çalışmak, Avusturya'nın bile sahiplenmediği, Avusturya'da Sağlık Bakanlığı'nın 1917 yılında örgütlendiğini iddia etmek ve Sovyetler Birliği'nin dünyadaki ilk Sağlık Bakanlığı'nı örgütlediği gerçeği üzerine gölge düşürmeye çalışmak en hafifinden işçi sınıfının tarihine saygısızlıktır.
SSCB SAĞLIK HALK KOMİSERLİĞİ'NİN ÖYKÜSÜ
SSCB Sağlık Halk Komiserliği'nin öyküsünü dünyaya ilk anlatan "yabancı", Anna J. Haines. ABD 1917 baharında Birinci Paylaşım Savaşı’na katılınca, dini bir kurum olan Amerikan Dostluk Hizmet Komitesi (ADHK) adına tıbbi ve sosyal yardım için Rusya’ya giden ilk ekipte yer aldı. Kerensky hükumeti iktidardaydı. Haines Samara’da mültecilere yardım işlerinde çalışırken Ekim Devrimi gerçekleşti ve iç savaş başladı. Haines ve yardım ekibi 1918 sonbaharında Omsk’ta Kızılhaç’a katılarak 9 ay daha kaldı. 1919 ortalarında ABD’ye dönen Haines’e, Kızılhaç tarafından Rusya’daki çalışmaları nedeniyle ödül verildi.
Şubat 1925’te yine ADHK temsilcisi olarak Rusya’ya geri döndü ve Kasım 1926’ya kadar Rusya’da kaldı. Önce bir hastanede çalıştı. Daha sonra Sovyet yetkililerinin izniyle, ADHK’nin topladığı bağışlarla Moskova’da, Sovyet hükumetinin Ana – Çocuk Sağlığını Koruma Enstitüsü yerleşkesi içinde bağışladığı bir binada, hemşirelik okulu açtı ve öğretmenlik yaptı (McFadden, 1997: 4 – 5; McFadden ve Gorfinkel, 2004: 109).
Bu süreçteki izlenimlerini 1928 yılında Health Work in Soviet Russia başlıklı kitabında yayınladı. Bu kitap, dünyanın Rusya’da devrimden sonra sağlık alanında neler olup bittiğini öğrendiği ilk kitaplardan biri oldu. Haines kitabında Sovyetler Birliği’nin Temmuz 1918’de örgütlediği Sağlık Halk Komiserliği’ni çok detaylı olarak anlatıyordu (Haines, 1928: 42 – 58). Yine Haines, Mayıs 1926’da Amerikan Sağlık Kongresi’nde Dr. Lee Frankel’in ifade ettiği “tek bir Federal Sağlık Departmanı” düşünü, yaşama geçirmeyi deneyen ilk ülkenin Rusya olduğunu yazıyordu (Haines, 1928: 17).
Diğer bir kaynağımız Henry Ernest Sigerist. 1925 - 1932 yılları arasında Leipzig Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü'nün Müdürü olarak çalıştı. 1932 – 1947 yılları arasında ABD’de Johns Hopkins Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü Müdürü olan Sigerist, tıp tarihi alanında uluslararası bir otoritedir (5).
Sigerist Socialised Medicine in the Soviet Union başlıklı kitabında, “Haziran 1918’de (Temmuz olacak) Sağlık Halk Komiserliği kuruldu. Tıp tarihinde ilk kez bir ülkenin bütün sağlık çalışmalarını merkezi bir organ yönetecekti” diyor (Sigerist, 1937: 95).
Sigerist 1947 yılında yayınlanan Medicine and Health in the Soviet Union başlıklı kitabının önsözünde de, dünyadaki ilk Sağlık Bakanlığı’nın Temmuz 1918’de Sovyetler Birliği’nde kurulduğunu, fakat dünyanın geri kalanının yıllarca bunu çok az dikkate aldığını söylüyor (Sigerist, 1947: Önsöz). Sigerist kitabının ilerleyen bölümlerinde de bu bilgiyi yineliyor: "11 Temmuz 1918'de RSFSC'nin Sağlık Halk Komiserliği kuruldu. Tıp tarihinde ilk kez bir ülkenin bütün sağlık çalışmalarını merkezi bir organ yönetecekti". (Sigerist, 1947: 28).
1950’lerin sonlarına doğru ABD ile Rusya arasında Tıbbi Değişim Programı çerçevesinde çok sayıda Amerikan heyeti Sovyetler Birliği’nde incelemelerde bulundu ve raporlar hazırladı. Bu raporlarda da Sovyetler Birliği’nin Sağlık Bakanlığı’nın dünyanın ilk Sağlık Bakanlığı olduğu belirtiliyor (Masland, 1960: 36).
Diğer yandan çağdaş ABD'li anti - komünist akademisyenler dahi, tarihteki ilk Sağlık Bakanlığı'nı SSCB'nin örgütlediğini teslim etmektedir: "Bolşevikler, sağlıklı bir nüfusu ve kültürel, askeri ve endüstriyel bakımdan güçlü bir devleti garanti altına almak için 1918'de dünyada bu türde ilk bakanlık olan Rusya Cumhuriyetinin Sağlık Halk Komiserliği'ni (Narkomzdrav akronimiyle bilinir) kurdular" (Starks, 2000: 4).
Şüphesiz mesele tarih "yarıştırmak" değil. Kimin Sağlık Bakanlığı’nı daha önce örgütlediği “yarışına” girilirse, pekâlâ SSCB Sağlık Bakanlığı’nın örgütlendiği tarih de 18 Temmuz 1918’den birkaç gün daha geriye çekilebilir. Örneğin Lenin Bakanlığın kuruluş kararnamesini 11 Temmuz’da imzalamıştır ve bazı yazarlar buna dayanarak Sağlık Halk Komiserliği’nin kuruluşunu 11 Temmuz olarak verir (Sigerist, 1947: 28). Yine RSFSC’nin ilk Anayasası 10 Temmuz 1918 tarihinde kabul edilmiştir (6) ve Anayasa’nın 43. Maddesi biri Halk Sağlığı Komiserliği olmak üzere 17 Halk Komiserliği tanımlamaktadır (7). Dahası, zaten Bakanlığın kurulması için karar 10 Haziran 1918'de Moskova'da toplanan Birinci Bütün Rusya Tıp - Hijyen Departmanları Kongresi'nde alınmıştır (Akalın, 2010: 36).
Son olarak Sovyetler Birliği'nde 6 Şubat 1918'de çeşitli departmanların sağlık çalışmalarını koordine etmek için Petrograd'da örgütlenen Tıp Departmanları Konseyi'nin dahi, Küba'da 1909'da veya Avusturya'da 1918'de örgütlenen "Sağlık Bakanlıklarından" çok daha fazla Sağlık Bakanlığı olarak tanımlanmaya uygun olduğunu söyleyebiliriz (Sigerist, 1947: 28).
PROLETARYA ENTERNASYONALİZMİ
Bugün Küba sağlık alanındaki enternasyonalist tutumu ile bütün dünyada takdir toplamaktadır. Aslında Küba'nın bu tutumu "proletarya enternasyonalizminin" bir ifadesidir. Ancak çoğu kez bu enternasyonalizmin önce Küba'ya yönelik örgütlendiği unutulur. Oysa Küba bugün haklı olarak gurur duyduğu Ulusal Sağlık Sistemi'ni proletarya enternasyonalizmi marifetiyle örgütlemiştir.
Devrimden sonra vaat ettiği gibi herkese eşit ve ücretsiz sağlık hizmeti sunmak isteyen devrimci Küba yönetimi, artık Küba’da sağlık bilgilerini satarak insanların acıları ve hastalıkları üzerinden para kazanamayacaklarını anlayan hekimlerin ülkeyi terk etmesi nedeniyle sözünü tutamama tehlikesiyle karşılaşmıştı. Küba’da hekim sayısı zaten oldukça yetersizken, 6,300 hekimden 2.867’si ülkeyi terk etmişti. Ülkedeki tek tıp fakültesinde görevli 161 akademisyenden yalnızca 16’sı ülkede kalmayı tercih etmişti (Claudio, 1999: A249; Brotherton, 2011: 478). Dahası, tıp fakültesinin 1959 mezunları Kırsal Mediko Sosyal Hizmet programı çerçevesinde kırsal kesimlerde görev almayı reddediyordu (Guevara, 1960).
1961 yılında Dr. Ernesto Che Guevara, Küba Sağlık Bakanlığı’ndan üç yetkili ve Küba Kızıl Haç yetkilisinden oluşan bir heyet, doğu Avrupa’daki sosyalist ülkeleri (Macaristan, Çekoslovakya vb) ziyaret ederek Küba’nın Ulusal Halk Sağlığı örgütlenmesinin oluşturulmasında katkı talep ettiler (Varga, 2018: 87).
1961’den sonra Sovyetler Birliği ve diğer sosyalist ülkelerden adaya gelen hekimler ve akademisyenler, Küba’ya sağlık sistemini kurması için yardım etmeye başladı (Danielson, 1979: 130). Başta Latin Amerika ülkelerinden olmak üzere dünyanın birçok kapitalist ülkesinden devrimci sağlık emekçileri de Küba’ya yardıma geldiler (MacDonald, 1999: 13). Sosyalist ülkelerden gelen uzmanlar, hem Küba’nın kendi Ulusal Sağlık Sistemi’ni örgütlemesine, hem de aşılama – bağışıklama çalışmalarına yardımcı oldular (Brotherton, 2012: 67 - 68).
Bağışıklama çalışmalarının ilk adımı olarak, Çekoslovakya’dan gelen viroloji uzmanı Prof. Dr. Karel Sacek yönetiminde epidemiyolojik çalışmalar başlatıldı. Sacek serolojik çalışmaları yorumlayarak, çocuk felci için bir sürveyans sistemi kurulmasına yardımcı oldu ve bağışıklama çalışmasını yürütecek Kübalı sağlık emekçilerinin eğitimini üstlendi (Beldarrain, 2013: 31 – 32).
Bu çalışmalar sonunda Küba’da 1 ay – 15 yaş arası nüfusun, Sovyetler Birliği’nde etkinliği sınanan ağızdan çocuk felci aşısı ile aşılanmasına karar verildi. Sovyetler Birliği Küba’ya iki parti halinde toplam 5 milyon doz aşı gönderdi (Beldarrain, 2013: 34). Küba sosyalist ülkelerin yardımıyla 25 Şubat 1962 tarihinde ilk ulusal bağışıklama kampanyasını başlattı ve hedef nüfusun yüzde 87,5’ini “bağışıklamayı” başardı. Bu kampanya ile Küba’da çocuk felci hastalığı tarihe karıştı (Lago, 1999: 681 – 682).
Küba 1961 yılında sosyalist ülkelerin oluşturduğu bir dayanışma organı olan Karşılıklı Ekonomik Yardım Konseyi (Council for Mutual Economic Assistance – COMECON) ile işbirliğini geliştirdi (1972 yılında tam üye oldu). COMECON Küba’nın daha önce ABD’ye yaptığı ihracatın yüzde 75’ini telafi etti (Danielson, 1979: 130; Nayeri, 1995: 326; Binns, 2013: 245).
Küba’nın özgül koşulları sosyalist ülkeler içinde en çok Çekoslovakya’nınkine benziyordu. Bu nedenle Küba’nın Ulusal Sağlık Sistemi, Çekoslovak Modeli örnek alınarak tasarlandı. Bu modele göre ülkedeki sağlıkla ilişkili bütün kuruluşların yönetimi tek bir yönetsel organda (Halk Sağlığı Bakanlığı) toplandı ve sağlık hizmetinin sunumunda desentralizasyona gidildi (Brotherton, 2011: 478).
Küba'nın sağlık alanındaki başarılarında Sovyetler Birliği'nin ve diğer sosyalist ülkelerin, hatta Che Guevara gibi diğer Latin Amerika ülkelerinden Küba'ya destek vermek için gelen devrimcilerin büyük payı vardır.
Akif Akalın
DİPNOTLAR
1. https://www.tdmu.edu.ua/en/about/horbachevsky/
2. http://anno.onb.ac.at/cgi-content/anno?aid=wrz&datum=19171128&seite=1&zoom=33
3. http://alex.onb.ac.at/cgi-content/alex?aid=rgb&datum=1918&size=45&page=760
4. Amtliche Tageszeitung Wiener Zeitung, Wien, Nr. 174, 1. August 1918, S. 1
5. https://www.britannica.com/biography/Henry-Ernest-Sigerist
6. https://www.marxists.org/history/ussr/government/constitution/1918/index.htm
7. https://www.marxists.org/history/ussr/government/constitution/1918/article3.htm
KAYNAKLAR
Akalın, M. A. (2010). Toplumcu tıp: Sovyetler Birliği deneyimi. İstanbul: Yazılama.
Almeida Bacallao, M. E. (2019). Cuba y el primer Ministerio de Salud del mundo. Radio 26. http://www.radio26.cu/2019/01/17/cuba-y-el-primer-ministerio-de-salud-del-mundo/. Erişim: 18 Mayıs 2020.
Amaro Cano, M. C. (2008). Gregorio Delgado Garcia, médico e historiador de salud publica, en aniversario 75 de su natalico. INFOMED. http://www.sld.cu/galerias/pdf/cumpleanos_75_gregorio_delgado_garcia.pdf Erişim: 18 Mayıs 2020.
BASK - Bundesministerium für Arbeit, Soziales und Konsumentenschutz (2009). Festschrift 90 Jahre Sozialministerium: 1918 – 2008. Wien.
Beldarrain, E. (2013). Poliomyelitis and Its Elimination in Cuba: An Historical Overview. MEDICC Review, 15(2): 30 – 36.
Binns, L. A. (2013). Cuba: Healthcare and the Revolution. West Indian Med J, 62(3): 244 – 249.
BMJ – British Medical Journal. (1918). The Austrian Ministry of Health. Br Med J, 2(3011): 290.
Brotherton, P. S. (2011). Health and health care: revolutionary period. Alan West-Duran (Ed). Cuba. Detroit : Charles Scribner's Sons içinde.
Brotherton, P. S. (2012). Revolutionary Medicine: Health and the Body in Post-Soviet Cuba. Durham: Duke University Press.
Cardona Osorio, J. (1998). La salud publica en periodo de crisis. Rev Cubana Med Gen Integr, 14(3): 286 - 294.
Chizh, I. M. ve Karpenko, I. V. (2017). Military medicine in the Russian army during World War I. History of Medicine, 4(2): 184 – 191.
Claudio, L. (1999). The Challenge for Cuba. Environmental Health Perspectives, 107(5): A246 – 251.
Danielson, R. (1979). Cuban Medicine. New Brunswick: Transaction Books.
Delgado Garcia, G. (1977). César Rodríguez Expósito, periodista, literato e historiador de la medicina. INFOMED. http://files.sld.cu/digitalizacion-bmn/files/2018/05/0045-9178.1985.0070.0001.pdf Erişim: 18 Mayıs 2020.
Delgado Garcia, G. (1998). Desarrollo histórico de la salud pública en Cuba. Rev Cubana Salud Pública, 24(2): 110 – 118.
Delgado, Garcia, G. (2000). En el 90 aniversario de la fundación en Cuba del Primer Ministerio de Salud del mundo. ACIMED, 8(1): 60 – 63.
Delgado Garcia, G. (2009). Centennial of the Ministry of Public Health (1909 - 2009). Special magazine: Centennial of the Ministry of Public Health in Cuba. Ministerio de Salud Publica – Organizacion Panamericana de la Salud / Organizacion Mundial de Salud içinde. S: 6 – 9.
Duenos Fernandez, J. (2016). Regionalization of health services for medical care: an example from the Cardiocentro Ernesto Che Guevara. CorSalud, 8(4): 248 - 256.
ECURED. (Tarihsiz1). Gregorio Delgado Garcia. https://www.ecured.cu/Gregorio_Delgado_Garc%C3%ADa. Erişim: 18 Mayıs 2020.
ECURED. (Tarihsiz2). Matías Duque Perdomo. https://www.ecured.cu/Mat%C3%ADas_Duque_Perdomo. Erişim: 18 Mayıs 2020.
ECURED. (Tarihsiz3). Evolución del Ministerio de Salud Pública de Cuba. https://www.ecured.cu/Evoluci%C3%B3n_del_Ministerio_de_Salud_P%C3%BAblica_de_Cuba Erişim: 18 Mayıs 2020.
Garcia, JM. (2016). “Siempre he dicho que no se conoce una ciencia hasta que no se conoce su historia”, afirmó el Dr. Gregorio Delgado. INFOMED. http://www.sld.cu/entrevista/2016/07/19/siempre-he-dicho-que-no-se-conoce-una-ciencia-hasta-que-no-se-conoce-su-histor Erişim: 18 Mayıs 2020.
Guevara, E. C. (1960). On Revolutionary Medicine. https://www.marxists.org/archive/guevara/1960/08/19.htm Erişim: 18 Mayıs 2020.
Haines, A. J. (1928). Health Work in Soviet Russia. New York: Vanguard Press.
Ivchenko, E. V., Karpushenko, E. G. ve Ovchinnikov, D. V. (2016). Academician G. E. Rain at sources of the Ministry of Health of Russia. Bulletin of the Russian Military Medical Academy, 4 (56): 181 – 185.
Kozovenko, M. N. (2016). The Main Directorate for State Health Care (1916–1917): an establishment or partial formation?. History of Medicine, 3: 266 – 276.
Lago, P. M. (1999). Eradication of Poliomyelitis in Cuba: A Historical Perspective. Bulletin of the World Health Organization, 77(8): 681 – 687.
Lahmanyuk, T. (2011). Ivan Gorbachevsky – Minister of Austria. Ukraine–Europe–World. The International Collection of Scientific Works. Series: History, International Relations; 6 – 7: 246 – 251.
López Espinosa, J. A. (2009). El centenario del primer Ministerio de Salud del mundo. The centenary of the world first health ministry. ACIMED, 19(1). Erişim 18 Mayıs 2010. http://scielo.sld.cu/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1024-94352009000100008&lng=es&tlng=es.
López Espinosa, J. A. (2011). Enero 27 de 1909. Nombramiento del primer Ministro de Salud de Cuba y del mundo. http://www.uvscuba.sld.cu/enero-27-de-1909-nombramiento-del-primer-ministro-de-salud-de-cuba-y-del-mundo INFOMED. Erişim: 18 Mayıs 2020.
Lopez, L. G., Torres, N. M., Lopez, R. G., Vazquez, L. J. ve Buinez, A. Z. (Ed). (2009). Special magazine: Centennial of the Ministry of Public Health in Cuba. Ministerio de Salud Publica. Organizacion Panamericana de la Salud / Organizacion Mundial de Salud.
MacDonald, T. H. (1999). A Developmental Analysis of Cuba’s Health Care System since 1959. Lewiston: Edwin Mellen Press.
Masland, R. L. (1960). Report of the medical exchange program to the USSR: Maternal and child care. US Department of Health, Education and Welfare.
McFadden, D. (1997). The Politics of Relief: American Quakers and Russian Bolsheviks, 1917 – 1921. Quacker History, 86(1): 1 – 21.
McFadden, D. ve Gorfinkel, C. (2004). Constructive Spirit: Quackers in Revolutionary Russia. Pasadena, CA: Intentional Productions.
MINSAP. (2020). https://salud.msp.gob.cu/?page_id=225. Erişim: 18 Mayıs 2020.
Nayeri, K. (1995). The Cuban health care system and factors currently undermining it. Journal of Community Health, 20(4): 321 – 334.
Reshetnikov, V. A., Ekkert, N. V., Capasso, L., Arsentyev, E. V., Mikerova, M. S. ve Yakushina, I. I. (2019). The history of public healthcare in Russia. Medicina Historica, 3(1): 16 – 24.
Rodríguez Expósito, C. (1958). La primera Secretaría de Sanidad del mundo se creó en Cuba. Trabajo de ingreso, 1(2): 10 – 23.
Rodríguez Expósito, C. (1964). La primera Secretaría de Sanidad del mundo se creó en Cuba. Cuadernos de Historia de la Salud Pública No. 25. La Habana: Ministerio de Salud Pública. http://files.sld.cu/digitalizacion-bmn/files/2018/05/0045-9178.1985.0070.0005.pdf. Erişim: 18 Mayıs 2020.
Ruiz Hernandez, J. R. (2015). Integracion del sistema de salud cubano: hecho relevante para el deserallo de la docencia médica. Edumecentro, 7(2): 3 - 18.
Sigerist, H. E. (1937). Socialised Medicine in the Soviet Union. London. Victor Gallancz.
Sigerist, H. E. (1947). Medicine and Health in the Soviet Union. New York: The Citadel Press.
Sklyarova, E. K., Gutieva, M. A., Kamalova, O. N. ve Zaseeva, L. T. (2019). The Rise of the Public Health System in Russian Empire and Great Britain in XIX - the beginning of the XX century. Bylye Gody, 53(3): 1106 – 1114.
Starks, T. A. (2000). The body soviet: Health, hygiene, and the path to a new life in the 1920s. Ohio Stare University.
Suárez Rosas, L. (2012). La especialidad en Organización y Administración de Salud Pública y la Escuela Cubana de Salud Pública. Revista Cubana de Salud Pública, 38(3): 438 – 450.
Torres, N. M. ve Cruz, E. M. (2009). Internationalist medical cooperation. Special magazine: Centennial of the Ministry of Public Health in Cuba. Ministerio de Salud Publica – Organizacion Panamericana de la Salud / Organizacion Mundial de Salud içinde. S: 54 – 64.
Varga, D. (2018). The socialist world in global polio eradication. Revue d’études comparatives Est-Ouest, 1(1): 71 – 94.
WHO. (1970). Twenty-third World Health Assembly. Official Records of the World Health Organization. Part - 2. No: 185. Geneva.
Wikipedia. (Tarihsiz). k.k. Ministerium für Volksgesundheit. https://de.wikipedia.org/wiki/K.k._Ministerium_f%C3%BCr_Volksgesundheit
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder