Bu dünyadan bir Chávez geçti

 

Bugün Hugo Chávez’i aramızdan ayrılışının 10. yıldönümünde, Venezuela’da “herkesten maddi durumuna göre, herkese tıbbi gereksinimi kadar” ilkesine dayalı bir sağlık sistemi kurma çabasını anımsayarak anacağız.

 

BARRİO ADENTRO: MAHALLEDE

 

Hugo Chávez Frías 1998 yılında Venezuela devlet başkanı seçildiğinde, ülkenin sağlık hizmetleri içler acısı bir durumdaydı. 23 milyon nüfusa sahip olan Venezuela’da dört milyondan fazla çocuk ve erişkin beslenme yetersizliğinden mustaripti. 4 – 14 yaşları arasındaki 1,2 milyon çocukta şiddetli beslenme yetersizliği vardı ve nüfusun % 48,9’u yoksulluk içinde yaşamaktaydı.

 

Pan-Amerikan Sağlık Örgütü’nün (PASÖ) bir raporunda “1990’larda kamu sağlık kurumlarının sağlık hizmeti sağlama ve sağlık sorunlarını çözebilme kapasitesi kritik düzeyde yetersiz hale gelmişti” ifadesi yer alıyordu.

 

Chávez’in Başkan seçilmesinden sonra 1999 yılında kabul edilen yeni Venezuela Anayasası sağlık bakımını “temel bir yurttaşlık hakkı ve devlet yükümlülüğü” olarak tanımladı ve tamamen devlet tarafından finanse edilen, evrensel (herkese), bütüncül, kapsamlı, yerinden yönetilen ve katılımcı bir kamu sağlığı sistemi oluşturulması zorunluluğu getirdi.

 

Bu çerçevede Venezuela’da devlet tarafından finanse edilen Barrio Adentro veya ‘mahallede’ adlı bir sosyal programla, bütün Venezuelalılar için ücretsiz, kapsamlı sağlık bakımı sağlanmaya başlandı.

 

Venezuela, Küba ile bir ticaret anlaşması yoluyla 2003 Haziran’ından itibaren, ucuz petrol karşılığında kırsal ve kentsel yerleşimlere ücretsiz olarak Kübalı hekimler, tıbbi teknoloji ve ilaçlar getirmeye başladı. Yılda 1,5 milyon dolarlık program, bütün Venezuela nüfusuna hizmet amacıyla geniş bir küçük mahalle klinikleri, daha büyük bölgesel klinikler ve hastaneler ağı sağlamak üzere genişletildi.

 

Chávez bu yani sağlık bakımı sistemini “sağlık bakımının demokratikleştirilmesi” olarak tanımlayarak, “sağlık bakımı temel bir sosyal hak haline geldi ve katılımcı bir ulusal kamu sağlığı sistemi inşasında devlet esas rolü üstlenecek” diyordu.

 

Barrio Adentro o güne kadar hiç hekim görmemiş mahallelerde klinikler inşa etti. Mahallelerin bu program aracılığıyla bir klinik inşa etmek ve kliniğe hekimler getirmek üzere fon almak için örgütlenmeleri, Sağlık Komiteleri kurmaları gerekiyordu. Sağlık Komiteleri kapı kapı dolaşarak mahallelerindeki sağlık sorunlarını değerlendirmekten sorumluydu.

 

16 Nisan 2003’de kurulan Barrio Adentro, kısa sürede insanların tek kuruş ödemediği 570’den fazla Kapsamlı Tanı Merkezi, 596 Kapsamlı Sağlık Bölgesi ve 586 Kapsamlı Rehabilitasyon Odası’yla halk sağlığı sistemini güçlendirdi.

 

Sistem özellikle önleyici sağlık üzerine odaklanarak başlamış olmasına karşın, acil sağlık hizmetleri, akıl sağlığı hizmetleri, cerrahi, kanser tedavisi, diş bakımı, ücretsiz gözlük ve kontakt lensle birlikte optometrist erişimi, engellilere ve ailelerine destek sistemleri ve uzman hekimlere erişimi kapsayacak şekilde genişledi.

 

KAPİTALİST TOPLUMDA SOSYALİST BİR YAŞAM KURULABİLİR Mİ?

 

Venezuela’daki bu devrimci gelişmeleri izlerken, Chávez’in kapitalist üretim ilişkilerine dokunmaksızın, hatta yabancı sermayeye güvenceler vererek, kapitalist bir toplum içinde “sosyalist bir yaşam” kurma girişimine kuşkuyla bakıyorduk. 3 Eylül 2013 tarihinde yayınlanan “Kapitalist toplumda sosyalist bir yaşam kurulabilir mi?” başlıklı yazımızda bu kaygılarımızı ifade etmiştik.

 

Oysa Sovyetler Birliği’nde sosyalizmin çözüldüğü, işçi sınıfının tarihinin en büyük geri çekilmesini yaşadığı, sol içinde birçok kesimde bilimsel sosyalizme güvenin sarsılıp, işçi sınıfının “devrimciliğinin” dahi tartışılır hale geldiği ve solun “yeni arayışlara” girdiği bir dönemde Latin Amerika’da esen Chávez rüzgarı, birçokları için umut olmuş ve daha ilk günlerden itibaren “21. yüzyıl sosyalizmi” olarak kutsanmaya başlamıştı.

 

Venezuela’daki gelişmeleri “sınıf” penceresi yerine, “halkçı” (popülist) bir pencereden görmeyi tercih edenler, Chávez’in Venezuela’da yoksulların ve emekçilerin çalışma ve yaşam koşullarını iyileştiren politikalarını alkışlıyor, fakat bunları yaparken ülkeye egemen olan kapitalist üretim ilişkilerine dokunmamasını sessizlikle karşılıyorlardı.

 

Chávez burjuva devlet aygıtını parçalayarak yerine emeğin aygıtlarını örgütlemek yerine, yaşamın her alanında ülkenin mevcut bürokratik devlet mekanizmalarına “paralel” örgütlenmeler (komiteler) yaratıyordu. Örneğin Sağlık Bakanlığı’na dokunmadan ve Bakanlığın görev ve işlevlerini eskisi gibi sürdürmesine karışmadan, Barrio Adentro adı altında devrimci bir örgütlenmeyle kendi sosyalist sağlık sistemini kurmaya ve işletmeye başlamıştı.

 

Ancak yoksullar için eşitlikçi ve ücretsiz sosyalist bir sağlık sistemi kurulurken, ülkenin geleneksel burjuva sağlık kurumları ve piyasacı sağlık düzenine dokunulmuyordu. Yoksul Venezuelalılar Barrio Adentro sistemi içinde ücretsiz olarak Küba tarafından desteklenen kapsamlı bir sağlık bakımı alırken, zengin Venezuelalılar paralı özel kliniklere gidiyorlardı.

 

Makalemizde Venezuela deneyiminin dünyada yeni dengelerin kurulduğu bir dönemde yaşandığını, ancak bu konjonktürün değişebileceğini ve Venezuela deneyiminin de Şili’deki Allende deneyimi gibi ezilebileceğini belirtmiştik. Maalesef gelişmeler bizi haklı çıkarttı. Chávez sonrasında “Venezuela sosyalizmi” büyük bir bunalıma girdi.

 

GERİYE NE KALDI?

 

2020 Temmuz’unda Cira Pascual Marquina ile bir söyleşi yapan Kanadalı Marksist iktisatçı Lebowitz (Chávez’e danışmanlık yapmıştı), Chávez öldükten sonra Venezuela’da yönetimin “likidatörlerin” eline geçtiğini, fakat her şeye rağmen “komünlerin” yaşamaya devam ettiğini söylüyordu. Yani Chávez’in devrimi tamamen yok edilememişti.

 

Geçtiğimiz yıl 28 Ocak 2022’de yayınlanan “Venezuela’nın toplumcu sağlık sistemine ne oldu?” başlıklı makalemizde biz de, Chávez’in sağlık örgütlenmesinin büyük darbeler almasına rağmen pandemi sürecinde çok iyi bir sınav verdiğini belirtmiştik. Venezuela’da 28 Ocak 2022 itibariyle vaka sayısı milyonda 16.850 ve ölüm sayısı milyonda 192’di. Bu Venezuela’nın pandemide Türkiye’den 8 – 10 kat daha iyi bir performans gösterdiğine işaret ediyordu (aynı tarihre Türkiye’nin vaka sayısı milyonda 131.175 ve ölüm sayısı milyonda 1.010’du).

 

Bugün de (5 Mart 2023). Venezuela 552 bin vaka (milyonda 18.863) ve 5.854 ölüm (milyonda 200) sayısı ile dünyada pandemi karşısında en iyi performans gösteren ülkeler arasında yer alıyor.