Venezuela’nın toplumcu sağlık sistemine ne oldu?

Okurlarımız geçtiğimiz yıllarda Venezuela’da sağlık alanında gerçekleştirilen toplumcu çabaları tanıttığımız yazılarımızı anımsayacaklardır. Venezuela’da Chavez’in ölümünden sonra yaşanan olumsuz gelişmeler, kamuoyunda bu ülkeye ilginin azalmasına neden oldu. Oysa Venezuela’nın toplumcu sağlık sistemi son yıllarda çok büyük darbeler almasına rağmen pandemi sürecinde oldukça iyi bir sınav verdi (1).

Venezuela’daki toplumcu sağlık sisteminin bugünkü durumunu, geçtiğimiz yıl Yosdany Morejón Ortega’nın CUBADEBATE web sitesinde yayınlanan bir yazısından (2) geniş ölçüde yararlanarak değerlendirmeye çalışacağız.

21. YÜZYIL SOSYALİZMİ

Chavez’in 2003 yılında sermayeyi halkın yaşadığı sorunlara duyarlı duyarlı olmamakla suçlayıp, “şeytani” ve “sapkın” olarak tanımladığı konuşmasıyla birlikte, “21. yüzyıl sosyalizmi” kavramı popülerleşmeye başlamıştı (3). Chavez ülkesinde millileştirmelere gidiyor, işyerlerinde işçi denetimini teşvik ediyor, sağlık ve eğitim başta olmak üzere büyük sosyal reformlar gerçekleştiriyor, yoksul mahallere yapılan yatırımlar yapıyor, hatta ancak sosyalist bir ülkede görülebilecek “seçilen yöneticilerin geri çağrılması” uygulamasını yaşama geçiriyordu.

Chavez’e danışmanlık yapan Kanadalı Marksist iktisatçı Lebowitz, “Bolivarcı Devrim” tarafından insanlığın gelişimi, radikal ihtiyaçlar, işyerinde toplumda demokrasi için verilen mücadelenin, sosyalizm ve öncü demokrasinin aynı şey olduğunun kavranmasının, yeni, hümanist bir sosyalizmin, yirmi birinci yüzyıl sosyalizminin özellikleri olduğunu iddia ediyordu (3).

VENEZUELA’DA TOPLUMCU TIP

Venezuela’da Chavist hükumet, 1999 yılında kabul edilen Anayasa ile garanti altına alınan “sağlık hakkı” için Haziran 2003’de Küba ile bir ticaret anlaşması yaparak, Barrio Adentro veya “mahallede” adlı bir sosyal program başlattı. Buna göre Küba Venezuela’ya ucuz petrol karşılığında hekim, tıbbi teknoloji ve ilaç gönderecekti.

Chavez yeni sağlık bakımı sistemini “sağlık bakımının demokratikleştirilmesi” olarak tanımlayarak, “sağlık bakımı temel bir sosyal hak haline geldi ve katılımcı bir ulusal kamu sağlığı sistemi inşasında devlet esas rolü üstlenecek” diyordu (4).

Sistem özellikle önleyici sağlık bakımı üzerine odaklanarak örgütlenmiş olmasına karşın, acil sağlık hizmetleri, akıl sağlığı hizmetleri, cerrahi, kanser tedavisi, diş bakımı, ücretsiz gözlük ve kontakt lensle birlikte optometrist erişimi, engellilere ve ailelerine destek sistemleri ve uzman hekimlere erişimi kapsayacak şekilde genişledi.

18 YIL SONRA

CUBADEBATE yazarlarından Ortega “18 aşk rüyası ve bir hayat şarkısı” başlıklı yazısında (5) Venezuela’nın 18 yıllık toplumcu tıp deneyiminin panaromasını, halen Venezuela’da görevli Kübalı bir hekimin tanıklığıyla sunuyor.

Ortega yazısına “Rakamlara çok düşkün değilim fakat Venezuela'da Barrio Adentro Misyonu sayesinde bir milyon 700 binden fazla hayatın kurtarıldığını yazmak, mucizelerin ‘bilime’ ve beyaza büründüğünü söylemek gibidir” cümlesiyle başlıyor. Nüfusu 30 milyonun altında olan bir ülkede 18 yılda bir milyon 700 bin yaşam kurtarmak… Gerçekten mucize gibi!

Ortega, 2003 yılında Bolivarcı Cumhuriyetin Başkanı Hugo Rafael Chávez Frías ve Başkomutan Fidel Castro Ruz tarafından örgütlenen toplumsal projenin, birincil bakım (temel sağlık hizmeti) ilkelerine dayalı sağlam bir strateji sayesinde Güney Amerika ülkesinin kalbinde kök saldığını söylüyor.

“Misyon bugün önleyici ve sağlığı teşvik edici programlarının geliştirilmesi yoluyla, gülüşleri ve düşleri, dengeyi ve iyiliği yeniden sağlamak için en ücra yerlerdeki ve en yoksul topluluklara ulaşıyor. Karakas'tan Conchita Gaspar Sánchez bunu iyi biliyor. Kübalı uzmanlar tarafından yönetilen Kapsamlı Rehabilitasyon Odaları ona, 80 yaşında kalçası kırıldıktan sonra yeniden hareket yeteneği sağladı.

Kapsamlı Tanı Merkezleri’nde tedavi edilen ve yüzde 90'ından fazlası tatminkar bir şekilde iyileşen yaklaşık 8.500 COVID 19 hastası da bunu biliyor. Ya da kalbini ve ciğerlerini tehlikeye atan büyük bir kazadan sonra başarıyla ameliyat edilen genç Oscar Díaz. Veya niteliksiz bakım nedeniyle bebeği ölü doğmak üzere olan Milagro Ferrera”.

Gazeteci, Venezuela’da nereye gitse, nereye baksa, nerede sorsa ya da kendini tanıtsa bu tür öyküler duyuyor. “Ve Venezuela tarihinde 18 yıldır muhteşem sayfalar yazan, Küba tıbbıdır” diyor.

BARRIO ADENTRO

“Barrio Adentro 16 Nisan 2003’de kuruldu ve zaman içinde insanların tek kuruş ödemediği 570’den fazla Kapsamlı Tanı Merkezi, 596 Kapsamlı Sağlık Bölgesi ve 586 Kapsamlı Rehabilitasyon Odası’yla halk sağlığı sistemini güçlendirdi. Bu merkezler ekonomik kısıtlara ve Washington ablukasına rağmen en son teknolojiyle donatıldı”.

Ortega bu sürecin önemli dönemeçleri arasında, “insan sevgisiyle yardıma koşan ve toplumun en korunmasız kesimlerini kapsayan yeni bir müfredat tasarımıyla 2005 yılında başlayan Kapsamlı Toplum Hekimliği Ulusal Eğitim Programı'nın oluşturulması yer alıyor” diyor (6).

Bolivar ülkesi bu vizyonun ürünü olan yaklaşık 30 bin Kapsamlı Toplum Hekimi mezun verdi. Bunların 14 bininden fazlası Kapsamlı Genel Tıp uzmanı oldu ve 44’ü Genetik Danışmanlık alanında yüksek lisans derecesi aldı.

2009 yılında çocukları doğumsal anomalili veya genetik hastalıklardan mustarip olanlara nitelikli bakım sunan Tıbbi Genetik Merkezi kuruldu. Şimdi bu aileler hamileliklerinden olgunluğa erişene kadar ücretsiz tıbbi bakım alıyorlar.

“Bu da yetmezmiş gibi 5 Eylül 2020'de, yeni koronavirüs tespitiyle ilişkili testlerin yapılmasını garanti altına almak için, José Gregorio Hernández Ulusal Tıbbi Genetik Merkezi tesislerinde modern bir moleküler biyoloji laboratuvarı açıldı”.

Ortega “Yine de rakamları, gerçekleri, niyetleri çarpıtmakta ısrar edenler var. Ancak gerçeğin, Latin Amerika işbirliği adına konuşan ve harikalar yaratan ağızları ve elleri var. Gerçek yadsınamaz: Barrio Adentro Misyonu Venezuela'da hayat kurtarıyor” diyor.

DOKTOR TANIA: BİR TIBBİ DİPLOMASİ ELÇİSİ

“Dr. Tania Frómeta Parra, Küba Devrimi'nin tarihi lideri kendisi dahil bir grup doktorla görüşüp, onları Barrio Adentro Misyonu'nu kurmak ve teşvik etmekle görevlendirdiğinde henüz 35 yaşındaydı. Belki kendisini hemşerisi Santiago de Cuba’lı Mariana Grajales’in (7) soyundan hissettiğinden veya belki de yapılacak işin büyüklüğünden iki kez düşünmedi”.

Toplumsal projenin kurucularından biri olan Dr. Tania o günleri, "2003 yılında Venezuela'ya geldiğimde, ülkenin zenginliğine rağmen en ücra ve yoksul yerlere ulaşabilecek doktor olmadığını gördüm, bu yüzden hızla uyum sağladık ve bize ihtiyaç duyulan yerlere gittik” diye anımsıyor.

Dr. Tania zorlu görevi üstlendiğinde 11 yıllık hekimdi ve Küba’da Kapsamlı Genel Pratisyen olarak çalışıyordu. Tania bugün Karakas'taki Küba Tıbbi Misyonu'nun ilk başkan yardımcısı ve hastalarla "yüz yüze" olma, onların gerçekliklerine "dokunma" ve onlara gerekli her konuda yardımcı olma fırsatı bulduğuna müteşekkir. Çünkü doktor sadece yaraları iyileştirmekle kalmaz, ruhu da iyileştirir diyor.

Deneyim başladığında Venezuela halkı evlerini Kübalı uzmanlarla paylaştı ve Tania şimdi bir parçası haline geldiği ailenin evine kabul edildi.

Tania, "beni evlerine kabul edenler özel kliniklere gidebilecek kadar iyi durumdaydı, fakat Küba tıbbına o kadar güveniyorlardı ki, bize muayene olmakta hiç çekinmediler. Kaderin cilvesi, oraya yerleştikten kısa bir süre sonra evin hanımı rahatsızlık hissetmeye ve kalp krizi belirtileri göstermeye başladı. Yakınımda olduğu için zamanında teşhis koyabildim ve hayatı kurtuldu” diye anlatıyor.

Dr. Tania gazeteci Ortega’ya ilk başta birçok insanın ücretsiz Barrio Adentro hizmetine inanmadığını söylüyor. Venezuelalılar, Kübalıların omuzlarında sırt çantalarıyla Venezuelalı hekimlerin gitmeyi reddettikleri bu coğrafyanın en ücra yerlerine neden geldiklerini de anlamıyorlardı diyor. Ama bir kapı kapandığında daima diğeri açılmış ve bugün Misyon, bütün ülkenin kalbini ve güvenini kazanmış.

BASAMAKLI SAĞLIK SİSTEMİ

Barrio Adentro Misyonu dört düzeyde çalışıyor: Barrio Adentro I, sağlık ocaklarında birincil bakım ve önleyici bakım hizmetleri sunuyor (8). Barrio Adentro II, Kapsamlı Tanı Merkezleri, Kapsamlı Rehabilitasyon Odaları ve İleri teknoloji Merkezleri ile kapsamlı sağlık hizmetlerine odaklanıyor (9).

Barrio Adentro III, kronik hasta bakımı ve cerrahi müdahalelerin finansmanında uzmanlaşıyor. Barrio Adentro IV, Karakas’ta 2006 yılında açılan Çocuk Kardiyolojisi Hastanesi gibi özelleşmiş bakım merkezleri oluşturulmasını amaçlıyor.

“Dr. Tania bu düzeylerin her birinin başarılarını sıraladı, ancak en önemli şeyin rakamlar olmadığını, her hastanın, sağlığına, yaşamına, gülümsemesine kavuşan her insanın minnettarlığı olduğunu söyledi. Buna paha biçilemez ve ruhu kaynak suyu gibi yükseltir”.

SADECE SAĞLIK KURUMU DEĞİL

Tania “yıllar içinde proje güçlendirildi, ileri teknoloji ile donatıldı. Sekiz yıldan fazla bir süredir Venezuela'dayım ve deneyimlerime dayanarak size Barrio Adentro'nun içinde bulunduğu tüm topluluklar için ışık, yaşam ve sağlık olduğunu söylüyorum” diyor (10).

Brezilya’da da benzer bir görevde çalışmış olmasına rağmen, Venezuela’nın Barrio Adentro’sunda kişisel olarak, bir insan ve profesyonel olarak “büyüdüğünü” ifade ediyor. “Gerçek şu ki, burada böyle alçakgönüllü ve basit insanlar için elimden gelenin en iyisini yapmaya devam edeceğim” diyor.

Dr. Tania Frómeta Parra'nın iki kızı varmış. Biri onun izinden gitmiş ve şu anda dahiliye uzmanlığı eğitimini tamamlıyormuş. Diğeri de felsefe okuyormuş. Her ikisi de Barrio Adentro Misyonu'nun hümanist ruhuyla eğitilmişler.

SONSÖZ

Sovyetler Birliği’nde sosyalizmin çözüldüğü, işçi sınıfının tarihinin en büyük geri çekilmesini yaşadığı, sol içinde birçok kesimde bilimsel sosyalizme güvenin sarsılıp, işçi sınıfının “devrimciliğinin” dahi tartışılır hale geldiği ve solun “yeni arayışlara” girdiği bir dönemde Latin Amerika’da esen Chavez rüzgarı birçokları için umut olmuş ve daha ilk günlerden itibaren “21. yüzyıl sosyalizmi” olarak kutsanmaya başlamıştı.

Venezuela’daki gelişmeleri “sınıf” penceresi yerine, “halkçı” (popülist) bir pencereden görmeyi tercih edenler, Chavez’in Venezuela’da yoksulların ve emekçilerin çalışma ve yaşam koşullarını iyileştiren politikalarını alkışlıyor, fakat bunları yaparken ülkeye egemen olan kapitalist üretim ilişkilerine dokunmamasını sessizlikle karşılıyorlardı.

Chavez burjuva devlet aygıtını parçalayarak emeğin aygıtlarını örgütlemeden, mevcut devlet mekanizmalarına “paralel” örgütlenmeler kurmuştu. Barrio Adentro da bu çerçevede, Sağlık Bakanlığı’na dokunulmadan ve Bakanlığın görev ve işlevlerini eskisi gibi sürdürmesine karışılmadan, “paralel” devrimci bir örgütlenmeyle kurulmuştu (11).

Chavez öldükten sonra “Venezuela sosyalizmi” büyük bir bunalıma girdi. 2020 Temmuz’unda Cira Pascual Marquina ile bir söyleşi yapan Lebowitz, Chavez öldükten sonra Venezuela’da yönetimin “likidatörlerin” eline geçtiğini, fakat her şeye rağmen “komünlerin” yaşamaya devam ettiğini söylüyordu (12).

Görüldüğü kadarıyla Lebowitz çok haksız sayılmaz. Venezuela’da toplumcu tıp da bir şekilde yaşıyor, yaşatılıyor.

Bugün 70 yılı aşkın başarılı uygulamalarından sonra, anavatanı Rusya’da en ufak bir izine dahi rastlanamayan toplumcu tıbbın, yaşadığı deneyimin “sosyalizm” olup olmadığı dahi tartışılan Venezuela’da hala yaşıyor olması da tarihin başka bir cilvesi olsa gerek…

KAYNAKLAR

1. Venezuela’da vaka sayısı 28 Ocak 2022 itibariyle milyonda 16.850 ve ölüm sayısı milyonda 192. Türkiye’de bu rakamların sırasıyla milyonda 131.175 ve milyonda 1.010 olduğu anımsanırsa Venezuela’nın pandemiden Türkiye’nin yüzde 13 – 19’u kadar etkilendiği söylenebilir. Bkz: https://www.worldometers.info/coronavirus/

2. http://www.cubadebate.cu/especiales/2021/04/16/barrio-adentro-18-suenos-de-amor-y-una-cancion-de-vida/

3. Lebowitz, M. (2017). Bugünden Kuralım: 21. Yüzyıl İçin Sosyalizm. Çev. Pelin Üçer, İbrahim Akbulut. İstanbul: Yordam Y.

4. https://toplumcutip.blogspot.com/2015/01/venezuela-saglk-bakm-sistemine-bir-baks.html

5. http://www.cubadebate.cu/especiales/2021/04/16/barrio-adentro-18-suenos-de-amor-y-una-cancion-de-vida/

6. Venezuela’daki toplumcu tıp eğitimi için ayrıntılı bilgiye aşağıdaki bağlantılardan erişilebilir:

https://toplumcutip.blogspot.com/2013/07/venezuela-tp-egitiminde-toplumcu-model.html

https://toplumcutip.blogspot.com/2013/09/venezuelada-kth-egitimini-tamamlayan.html

7. Mariana Grajales Cuello (1815 – 1893) bir Kübalı yurtsever ve kadın hakları savunucusu olup, köleliğin kaldırılması ve Küba’nın bağımsızlığı için mücadele etmiştir.

https://www.granma.cu/cuba/2021-11-27/mariana-grajales-nos-inspira-en-las-luchas-de-hoy

8. Bu düzeyde hizmet konusunda detaylı bilgi için:

https://toplumcutip.blogspot.com/2014/04/sanarede-toplum-hekimligi.html

https://toplumcutip.blogspot.com/2014/05/krsalda.html

9. Bu düzeyde hizmet konusunda detaylı bilgi için:

https://toplumcutip.blogspot.com/2014/05/btmde-gece-nobeti.html

10. Venezueala’nın toplumcu tıp deneyimi için aşağıdaki bağlantılarda çok daha fazlasını bulabilirsiniz:

https://toplumcutip.blogspot.com/2014/12/venezuela-kadnlar-ve-bir-halkn-saglg.html

https://toplumcutip.blogspot.com/2014/12/kubal-hekimler-venezuelada-umut-recete_26.html

https://toplumcutip.blogspot.com/2015/03/onleme-ve-dayansma-venezuelada-saglgn_10.html

https://toplumcutip.blogspot.com/2015/05/venezuelada-bir-amerikal-tp-ogrencisi.html

11. https://toplumcutip.blogspot.com/2015/12/venezuelada-bir-donemin-sonu.html