Emekçiler ve Rusya'nın tatil köyleri

 

Oldukça soğuk ve sert bir iklimi olan Rusya'nın en ılıman bölgesi, Karadeniz sahilleridir. Bu sahiller Rusya halklarını yüzyıllarca boyunduruk altında tutan Çar'ın ailesine, soylulara, yüksek devlet bürokratlarına, sermayedarlara ve büyük toprak sahiplerine tatil olanakları sunmuştur.

Karadeniz sahillerinin sağlık açısından önemi, Rus doğa bilimcileri ve hekimlerinin 29 – 30 Ağustos 1883'te bölgeye bir kongre için gelmeleriyle ortaya çıkmıştır. Kırım merkezindeki Yevpatoria'yı ziyaret eden bilim insanları, bölgede iklimin özellikle dönemin en önemli hastalığı olan veremin tedavisi için çok elverişli olduğunu fark etmişlerdir. Doktor Pavel Andrianovich Dobychin'in, gezi izlenimlerini dönemin ünlü tıbbi yayın organı Vrachebnye Vedomosti (Tıp Haberleri) gazetesinde (Ekim-Kasım 1883) paylaşmasıyla, Yevpatoria tatil beldesindeki tedavi olanakları bilinir hale gelmiştir.

1917 Ekim Devrimi ile iktidara gelen Bolşeviklerin, devrimden yıllar önce Rusya'da emekçiler için tatil köyleri oluşturma düşüncesi (veya hayali) vardı. Bu hayal ilk kez 31 Ekim 1918 tarihinde RSFSC Halk Komiserleri Konseyi'nin kabul ettiği, İşçilerin Sosyal Güvenliği Hakkında Yönetmelik'te, sanatoryum - tatil köyü tedavisi kavramının Sovyet mevzuatına girmesiyle yaşam buldu. Böylece sanatoryum ve tatil köyleri, bir "tıbbi bakım türü" olarak yasal güvence altına alınmış oldu.

Tatil köyleri 13 Mart 1919'daki Halk Komiserleri Konseyi toplantısında Sağlık Halk Komiseri Dr. Nikolay Aleksandroviç Semaşko tarafından yeniden gündeme getirildi ve 20 Mart 1919 tarihli “Ulusal Öneme Haiz Tıbbi Alanlar Hakkında” kararname ile fikir ete kemiğe büründü.

Kararnameye göre ülkedeki bütün tatil köyleri devletleştirilecek ve emekçilerin hizmetine sunulacaktı. Sovyetler Birliği'nde tatil köyleri işletmeciliğini geliştirmenin yolları ve tıbbi bakımın örgütlenme ilkeleri kararlaştırılacaktı. Bu kararnameyle, Sovyet mevzuatında “tedavi bölgesi” (tatil köyü) teriminin tanımı yapılmıştı:

Tedavi bölgeleri şunları içeriyordu:

a) tıbbi su veya şifalı çamur kaynakları bulunan yerler

b) tuz gölü, haliç ve deniz banyo alanları

c) dağ istasyonları

d) kımız tedavi merkezleri.

Kararname ayrıca tatil köylerinin türlerini ve bunların farklılaştırılmasına ilişkin genel prosedürü tanımlamış ve dağ ve sıhhi koruma bölgeleri kavramını getirmiştir. RSFSC Sağlık Halk Komiserliği, Tıbbi Alanların (Tatil Köylerinin) Yüksek Yönetimi Yönetmeliği'ni onaylamıştır.

“RSFSC topraklarında nerede bulunurlarsa bulunsunlar ve kime ait olurlarsa olsunlar, daha önce tesise hizmet vermiş ve tesise ilhak edilmiş ve tahsis edilmiş arazilerde bulunan tüm yapılar, binalar ve taşınır mallarla birlikte, Cumhuriyet'in mülkiyetini oluşturur ve sağlık amaçlı kullanılır”.

Ülkenin maden suyu ve şifalı çamur kaynakları, liman (nehir) ve deniz banyosu yerleri, yüksek rakımlarda tedavi amaçlı iklim ve dağ klinikleri ve kımız tedavisi (tüberküloz tedavisinde kullanılan fermente at sütü) tesisleri bu kararnameyle mercek altına alındı.

Kararnamede ayrıca Sovyet tatil beldelerinin özel amaçlı ve korunmalı olması, doğrudan RSFSC Sağlık Halk Komiserliği'ne tabi olması ve Semaşko tarafından savunulan “sağlık kurumlarının tek elden yönetimi” ilkesi çerçevesinde yönetimin yerel makamlardan alınması gerektiği belirtildi.

Ancak projenin yaşama geçirilebilmesi için Kızıl Ordu'nun, Wrangel'in Beyaz Ordu'sunu 14 Kasım 1920'de yenilgiye uğratarak, Kırım'ın kurtarması beklendi. Kırım kurtarılınca Sağlık Halk Komiseri Semaşko hemen bir kararname hazırlatarak, Halk Komiserleri Konseyi'ne sundu. Sağlık Halk Komiserliği tarafından hazırlanan bu kararnamenin taslağı, Halk Komiserleri Konseyi'nin 18 (3) Aralık 1920 tarihli toplantısında görüşüldü. Lenin kararname üzerinde bazı değişiklikler yaptı ve Konsey, Çalışma ve Sağlık Halk Komiserlikleri ile İşçi – Köylü Müfettişliği temsilcilerinden oluşan bir komisyon oluşturarak şu talimatı verdi:

“ (i) İki gün içinde toplanarak, talimatlara uygun olarak kararnameyi revize etmek ve mümkün olan yerlerde mutabakatları belirterek ilgili birimlerle koordine etmek.

(ii) Kararnameyi Kursky'nin katılımıyla düzenlemek.

(iii) Oybirliği sağlanırsa, Yoldaş Lenin'i kararnameyi Halk Komiserleri Konseyi adına imzalaması için yetkilendirmek.

(iv) Yayınlamak”.

Böylece Kırım sahillerini emekçiler için ulusal bir sağlık merkezi haline getiren Kararname*, 22 (6) Aralık 1920 tarihinde İzvestiya gazetesinin 288 sayılı nüshasında yayınlanarak yürürlüğe girdi.

Kararname, bir yandan teknik bir nitelik taşıyarak, Kırım'daki devletleştirilmiş tatil beldelerinin yönetim mekanizmasını belirler ve başlıca görevlerini tanımlarken, diğer yandan, siyasi bir niteliğe de sahipti. 20. yüzyılın başlarında Bolşeviklerin Rus elitinin özel mülklerini (konaklar, saraylar ve yazlıklar) emekçilere devrettiği haberi, dünyadaki bütün emekçilerinin ilgisini uyandırmıştı.

24 Aralık 1920'de Halk Komiserleri Konseyi'nin "Kırım'ın Emekçi Halkın Tedavisi İçin Kullanılması Hakkında" kararnamesi ile bütün yetki, Kırım Tatil Köyleri Sağlık Halk Komiserliği'nin tam yetkili temsilcisi olan Dr. Dimitri İlyiç Ulyanov'a (Vladimir İlyiç Ulyanov - Lenin'in kardeşi) devredildi.

Kırım Devrim Komitesi, 25 Aralık 1920'de, 1 No'lu Kararname ile Kırım'ı “Bütün Rusya Proleter Sağlık Tatil Köyü” ilan etti.

Kararnamenin yayınlanmasından 6 gün sonra, 28 Aralık 1920'de Simferepol'de Dr. Dimitri İlyiç Ulyanov başkanlığında Kırım Tatil Köyleri Merkez İdaresi kuruldu.

12 Ocak 1921'de Emek ve Savunma Konseyi, Kırım kaplıcalarının sağlık merkezi ve dinlenme yeri olarak kullanılmasını düzenleyen “Kırım kaplıcalarının restorasyonu hakkında” bir kararname tasarısını görüştü. Raporu Sağlık Halk Komiseri Semaşko sundu.

İdare Kırım sahillerindeki uygun dokuz tesisi Ocak 1921'de hızla sanatoryuma dönüştürdü. Yalta'da işçiler için ilk tatil sezonu Şubat 1921'de açıldı.

Şubat 1921'de Pravda, Dr. Dimitri Ulyanov'un şu ifadelerini içeren bir makalesini yayınladı: “Kırım, Çarlık ve burjuvazi için tatil beldesin olmaktan çıkartılarak, tüm Rusya'nın proleterleri için bir sağlık merkezine dönüştürülmelidir; hedef budur ve bunu başaracağız”.

1921 sonunda sanatoryum sayısı 23'e ulaştı. Kırım'da birkaç yıl içinde Çarlık döneminde mimari açıdan birbirleriyle bağlantısı olmayan, bağımsız binalar olarak inşa edilen saraylar, malikaneler ve yazlıklar, sağlık merkezleri ve tatil köyleri haline getirilmişti.

Cumhuriyetin bütün tatil işletmelerini denetleme yetkisi, Sağlık Halk Komiserliği'nin merkez organı olan Tedavi Hizmetleri Dairesi'ydi. Sağlık Halk Komiserliği'nin girişimiyle 10 - 16 Şubat 1921 tarihleri arasında, tatil sektörüyle ilgili ilk Bütün Rusya Kongresi düzenlendi.

Kongre genel örgütlenme konuları, tatil köylerinde sağlık hizmetlerinin organizasyonu, tatil bölgelerinin sağlık yönetmelikleri, tatil köyü inşaatı, tatil köyleri için mal, personel ve hizmet temini, bilimsel çalışmaların organizasyonu, tatil köyleri için sağlık personeli eğitimi ve mineralli su kaynaklarının araştırılması ve korunması konularını görüştü. Kongrede ele alınan en önemli konulardan biri, ulusal öneme sahip tatil köylerinin yönetim biçimleriydi. Kongre, Sağlık Halk Komiserliği'nin tatil köylerinin yönetiminin doğrudan merkeze (Sağlık Halk Komiserliği'ne) tabi kılınması gerektiği yönündeki görüşünü teyit etti.

Kongre kararları 23 Haziran 1921'de Bütün Rusya Merkez Yürütme Komitesi ve Halk Komiserleri Konseyi tarafından onaylanan, “Ulusal Öneme Haiz Tatil Köylerinin Yönetimine İlişkin” yeni bir kararnamenin hazırlanmasına temel teşkil etti. Bu kararname, Sağlık Halk Komiserliği'ne, tatil köylerini yerinde yeniden düzenleme yoluyla yönetme hakkını verdi.

1922'de Yalta Verem Enstitüsü hizmete girdi. I. M. Seçenov Fizik Tedavi Enstitü'sü Sivastopol'den Yalta'ya taşındı. 1922 yılında ayrıca Karadeniz'in Kafkasya kıyılarında, 1923 yılında ise Transbaykal ve Uzak Doğu'da yeni tatil köyleri açıldı. 1923 yılında ülkedeki sağlık merkezleri ve tatil köylerinin inşasını yöneten en yüksek devlet organı olan Ana Tatil Köyü İdaresi kuruldu ve başına Dr. N. A. Semaşko, ve yardımcılığına da Dr. Nikolai Ivanovich Teziakov** getirildi.

Köylüler için ilk tatil sezonu 270 köylünün, Çar'ın Livadia'daki sarayı iken sanatoryuma dönüştürülen Livadia Köylü Sanatoryumu'nda kalmaya başlamasıyla 28 Haziran 1925'de açıldı. Bu yeryüzünde köylüler için açılmış ilk tatil köyüdür ve daha birkaç yıl öncesine kadar Çarların ve soyluların yaz tatillerini geçirdiği Livadia Sarayı, şimdi yoksul köylüleri ağırlamaktadır. 1921 - 1926 yılları arasında yaklaşık 133 bin hasta Kırım kıyılarında tedavi oldu.

Böylece Bolşeviklerin, yeni egemen sınıf olan proletaryanın daha önce erişemediği dinlenme olanaklarından yararlanabileceği yarımadada bir “Bütün Rusya Proleter Sağlık Merkezi” yaratma fikri gerçek olmuştu. Livadia Köylü Sanatoryumu'nda dinlenen köylülerin fotoğraflarının dünya basınında ilgi odağı olmasıyla Kırım tatil köyleri küresel ölçekte tanınırlığa erişti.

Arkady Shaikhet tarafından çekilen fotoğrafta, eskiden Çar'a ait olan Livadia sarayının bahçesindeki havuz etrafında dinlenen köylüler görülüyor.

30 Ekim 1925 tarihinde Halk Komiserleri Konseyi, “Tatil Köylerinin Yeniden Düzenlenmesi Hakkında” bir kararname daha yayınladı. Yeni kararname ile tatil köylerinin yönetim yetkisini Sağlık Halk Komiserliği'nden alınarak, yerel yönetimlere devrediliyordu. Ayrıca tatil köylerine daha fazla ekonomik bağımsızlık tanınıyor, mali ve ekonomik organın işlevi Ana Tatil Köyü İdaresi'ne bırakılıyordu.

Bu Kararname Sağlık Halk Komiseri Semaşko'nun “Sovyet sağlık sisteminin birliği” ilkesini açıkça baltalıyordu. Semaşko bu Kararnameyi şiddetle eleştirdi ve yargıya taşıdı. Ancak mahkeme Semaşko'nun itirazını reddetti.

RSFSR Ekonomi Konferansı'nın 18 Temmuz 1931 tarihli kararı uyarınca, tatil işletmeciliği ve tatil köyü inşaatının geliştirilmesi ve tatil köyü kurumları ve işletmelerinin yönetiminde işletme muhasebesinin uygulanması amacıyla Bütün Rusya Tatil Köyleri ve Tatil Köyü İşletmeleri Birliği kuruldu.

SSCB Merkez Yürütme Komitesi ve Halk Komiserleri Konseyi'nin 7 Temmuz 1932 tarihli ve 42/1012 sayılı "SSCB'de Tatil Köylerinin Yeniden Düzenlenmesi Hakkında" Kararnamesi, RSFSR Halk Komiserleri Konseyi'nin 3 Ocak 1930 tarihli kararıyla getirilen birincil tatil köyü örgütlenme biçimi olan tröstün kapsamını yasal olarak genişletti ve ayrıca yeni “Soyuzkurort”u (Tatil Köyü Birliği) örgütlenmesini onayladı.

5 Aralık 1936'da düzenlenen 8. Olağanüstü Sovyetler Kongresi'nde SSCB Anayasası kabul edildi. Anayasa'nın 119. ve 120. maddeleriyle dünya tarihinde ilk kez geniş halk kesimlerinin kaplıca tedavisi hakkı güvence altına alındı.

SSCB Bakanlar Kurulu'nun 20 Mart 1956 tarihli ve 369 sayılı “Sanatoryum ve Dinlenme Evlerinin İşleyişinin İyileştirilmesi Hakkında" Kararnamesi ile sanatoryum ve dinlenme evlerinin yönetimi yerel otoritelerden alınarak tekrar Semaşko'nun başta örgütlediği gibi sağlık otoritelerine devredilmiştir. Sanatoryumlara gönderilecek kişilerin seçimi sağlık otoritelerine bırakıldı. Bu kararnameyle tatil tesislerinin çok başlı yönetimi ve denetimi ortadan kaldırıldı.

Ancak sanatoryumlara gönderilecek kişileri belirleme yetkisinin sağlık otoritelerine bırakılmasından rahatsız olan Sendikaların baskısıyla, SSCB Bakanlar Konseyi 10 Mart 1960 tarihinde Sovyet tatil işletmelerinin gelişiminde önemli bir dönüm noktası haline gelen 335 sayılı Kararnameyi kabul etti. Buna göre tatil idarelerinin bilançosunda yer alan ve maliyet muhasebesi esasına göre faaliyet gösteren tüm sanatoryumlar (tüberküloz olanlar hariç), dinlenme evleri ve diğer tatil köyü-sanatoryum kuruluşları, Birlik Cumhuriyetlerinin Sağlık Bakanlıklarına bağlı tatil köyleri ve dinlenme evlerinin yönetimi sendikalara devredildi.

Bütün Birlik Sendikalar Merkez Konseyi tatil köylerinin ve bunlara bağlı işletmelerin faaliyetlerini denetledi, tatil köylerinin örgütlenmesi konusundaki kararlarının uygulanmasını gözetti, sağlık merkezlerinin tedavi ve önleyici çalışmaları için metodolojik rehberlik sağladı ve etkinlikler düzenledi.

SSCB Bakanlar Kurulu'nun 28 Ağustos 1970 tarihli “Tatil Bölgeleri ve Rekreasyon Alanlarının Gelişimini ve Sanatoryum - Tatil Kurumları ve Rekreasyon Kurumlarının İnşasını Düzenleyen Tedbirler Hakkında” kararı ve 5 Eylül 1973'te SSCB Bakanlar Kurulu'nun “Tatil Köyleri Yönetmeliği”ni onaylamasıyla Sendikalar tatil köyleri üzerinde tek söz sahibi konuma eriştiler.

1991 yılında sosyalizmin yıkılıp, Rusya'da kapitalist düzenin yeniden kurulmasıyla birlikte, devletin siyasi sisteminde ve ekonomik temelinde, devlet işletmelerinin bağımsızlığını ve özel sektörün faaliyet alanını genişletme yönünde köklü değişiklikler yaşandı. Sağlık tesisleri şirketleştirilirken, tatil bölgeleri özelleştirilmeye başlandı. Emekçiler, sosyalizmde “toplumsal fayda” amacı güdülürken, şimdi “kâr” güdüsüyle işletilen tesislerden dışlandılar ve tatil köyleri devrim öncesinde olduğu gibi yalnızca parası olanlara hizmet sunmaya başladı.

Akif Akalın

* KIRIM'IN İŞÇİLERİN TEDAVİSİNDE KULLANILMASI HAKKINDA HALK KOMİSERLERİ KONSEYİ KARARNAMESİ

Kızıl Ordu'nun Kırım'ı Wrangel ve Beyaz Muhafızlardan özgürleştirmesi, Kırım kıyılarının şifalı kaynaklarından, işçilerin, köylülerin ve bütün Sovyet Cumhuriyetlerinin emekçilerin yanı sıra diğer ülkelerden Uluslararası Sendikalar Konseyi'nin rehberliği ile gelen işçilerin tedavisi ve rehabilitasyonu için yararlanmanın yolunu açtı. Bir zamanlar üst sınıflara ayrılmış olan Kırım'daki sanatoryumlar ve tatil köyleri, büyük toprak sahipleri ve kapitalistlerin yararlandığı güzel yazlıklar ve konaklar ile eski çarların ve büyük düklerin sarayları, işçiler ve köylüler için sanatoryumlara ve sağlık merkezlerine dönüştürülmelidir.

Bunu gerçekleştirmek için Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti Halk Komiserleri Konseyi, Ukrayna Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Halk Komiserleri Konseyi ve Kırım Devrim Komitesi ile mutabakatla şunları kararlaştırır:

1. Sağlık Halk Komiserliği'nin Ocak ayında 5 bin yatak ve ilkbaharda 25 bin yatak açıkması hedefiyle, Kırım'daki sanatoryumları mümkün olan en kısa sürede açması gereklidir.

Tüm Rusya Sendikalar Merkez Konseyi, Sağlık Halk Komiserliği ile birlikte hasta işçilerin seçimini ve Kırım'daki sanatoryumlara yerleştirilmesini denetlemeklen sorumlu olacak ve bu çalışmaya Petrograd, Moskova, İvanovo, Voznesensk, Harkov ve Donbass sendika konseylerinin temsilcilerini dahil etmeleri talimatını verecektir.

2. Gıda Halk Komiserliği, Sağlık Halk Komiserliği ile Gıda Halk Komiserliği arasında varılan mutabakata göre sanatoryumlara hemen yeterli gıda tedariki sağlayacaktır. Gıda tedariki, Kuzey Kafkasya'dan en yakın güzergah üzerinden mümkün olan en kısa sürede ulaştırılacak ve sanatoryumlara her ay düzenli gıda tedariki sağlanacaktır.

3. Demiryolları Halk Komiserliği, Sağlık Halk Komiserliği'nin ilk talebi üzerine, Sağlık Halk Komiserliği ile Ulaştırma Yüksek Konseyi'nin belirleyeceği miktarlarda, hastaların hem nakledilmesi, hem de tahliyesi için sağlık trenlerinin seferlerinin acilen yapılmasına ilişkin tedbirleri alacaktır.

4. Sanatoryumlara kış dönemi boyunca yakıt temini Ana Akaryakıt Müdürlüğü tarafından yapılacaktır.

5. Yüksek Ulusal Ekonomi Konseyi, Sağlık Halk Komiserliği ile anlaşarak, Simferopol kentindeki tatil köylerinin yönetimini yeterli sayıda araçla etkin bir şekilde sağlamak için önlemler alacak ve bu amaçla öncelikle Wrangel'den ele geçirilen mallar kullanılacak.

6. Tarım Halk Komiserliği, Sağlık Halk Komiserliği ile anlaşarak, sanatoryum ve sağlık merkezlerindeki çalışma rejimini desteklemek ve hastaların beslenmesini iyileştirmek amacıyla, sanatoryum ve sağlık merkezlerine süt çiftlikleri, üzüm bağları ve sebze bahçeleri sağlayacak; öncelikle Livadia Sarayları'ndaki eski kraliyet bağları kullanılacak.

7. Kırım kıyısında sanatoryum veya sağlık tesisi olarak kullanılmaya veya bunlara hizmet vermeye uygun hiçbir yer (otel vb.) Sağlık Halk Komiserliği'nin veya onun yetkilendirdiği kuruluşların izni olmadan hiçbir kişi veya kurum tarafından işgal edilemez.

Halk Komiserleri Konseyi Başkanı V. Ulyanov (Lenin).

Moskova, Kremlin. 21 (6) Aralık 1920

** Dr. Nikolai Ivanovich Teziakov

1859 yılında Ural Dağları'ndaki Sverdlovsk şehrinin dışındaki bir köyde, köylü bir ailenin çocuğu olarak doğdu. 1879 yılında orta öğrenimini bitirdi ve Kazan'da tıp fakültesinde okuyarak 1884 yılında mezun oldu.

Teziakov, 1917 Ekim Devrimi'nden önce Rusya'da halk sağlığı alanında son derece aktifti. 1892 - 1893 kolera salgınının ardından halk sağlığı uzmanı oldu ve istatistik toplamaya, epidemiyolojik araştırmalar yapmaya başladı.

Köylü aileleri için ücretsiz kreş organizasyonu yoluyla bebek ölüm oranlarını düşürmek ve dezenfeksiyon ve aşılama yoluyla bulaşıcı hastalıklarla mücadele etmek için çalıştı. Ayrıca hijyen alanında sağlık çalışanlarının eğitiminde de aktif rol aldı.

1911'de Dresden'deki Uluslararası Hijyen Fuarı'na katıldı.

Daha sonra Herson eyaletinde çalışırken, köylüler arasında artan topraksızlık oranları hakkında yazdı. Lenin, Rusya'da Kapitalizmin Gelişimi Üzerine adlı eserinde Teziakov'un istatistiklerini kullanmıştır.

İç Savaş (1918 - 1922) sırasında, Moskova'nın 800 km güneydoğusundaki kırsal Saratov'da bulaşıcı hastalıklarla mücadele eden ve verem hastaları için sanatoryumlar kuran bölgesel sağlık departmanının başında çalıştı. Bu yıllarda “İşçiler İçin Sağlık Merkezleri!” broşürünü yazdı.

Teziakov işçi sağlığı merkezlerinin işçilerin sağlığının iyileştirilmesi için önemli olduğuna inanıyordu. Bu görüş, Lenin ve Sovyet işçi sağlığı merkezlerinin güçlü destekçisi olan ve Avrupa'da işçiler için ilk işçi sağlığı merkezlerinin geliştirilmesini inceleyen Sağlık Halk Komiseri Nikolay Aleksandroviç Semaşko tarafından da paylaşılmıştır.

Sovyet sağlık merkezlerini düzenleyen devlet organı olan Sağlık Halk Komiserliği'ne bağlı Ana Sağlık Merkezi İdaresi'nin ikinci müdürü iken, 1923'te Berlin'de Rusya Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti'ndeki Sağlık Merkezleri başlıklı Almanca bir kitap yayınladı.

Kitabında Almanya'daki hamamlarının, güzel park ve bahçelerin, temiz sokakların ve parlak mimarinin “büyük burjuva” kesimin erişimine açık ve sağlık merkezlerinde bakımının “ticari” olmasını kınadı ve “acınası” olarak nitelendirdi. Almanya tıbbını Sovyet tıbbıyla karşılaştırdı: “[Sovyet Rusya'da] sağlık merkezlerindeki tıbbi yardım, sendikalar halinde birleşmiş doktorların elindedir”.

Teziakov 1925'te 65 yaşında yaşama veda etti.